Tímarit Máls og menningar - 01.02.2009, Blaðsíða 86

Vi l m u n d u r G y l fa s o n
86 TMM 2009 · 1
það veruleg deila hvort siðlegt gæti talist, jafnvel þótt löglegt væri, að
ganga gegn dönum og stofna hér lýðveldi gegn vilja þeirra meðan þeir
væru hersetnir af Þjóðverjum, jafnvel þótt enginn deildi um það að hinn
lögfræðilegi réttur væri Íslands megin. Tuttugu og tvö árin frá sam-
bandslögunum voru liðin 1940. Þá hófst hinn þriggja ára umþóttunar-
tími, samningatími landanna tveggja. Að réttu lagi hefðu Íslendingar
þess vegna lögformlega getað stofnað lýðveldi 1943 og þó farið að
alþjóðalögum. Eitthvert hik var þó á mönnum að aðhafast svo, og hefur
komið fram í skrifum Þórs Whitehead sagnfræðings að fyrst og fremst
var það vegna þrýstings frá Bandaríkjamönnum, sem sögðu hreint út að
slíkt væri ódrengskapur við dani og í raun stuðningsyfirlýsing við Þjóð-
verja, þjóðina sem hersat danmörku. Að því er lýðveldisstofnun varðar
skiptust menn í hraðskilnaðarmenn og lögskilnaðarmenn. Hraðskiln-
aðarmenn vildu aðhafast strax, beita hinum fyllsta lagalega rétti, og
stofna lýðveldi helst strax 1943. Helsti talsmaður þeirra var Bjarni
Benediktsson, prófessor í stjórnlagafræði og þá borgarstjóri í Reykjavík.
Höfuðrök Bjarna voru flutt í ræðu á Þingvöllum 1943. Hann vildi skoða
þessi mál stranglögfræðilega, hélt fram svonefndri vanefndakenningu,
að danir hefðu ekki staðið við ákvæði sambandslaganna og þess vegna
bæri okkur að nýta hinn ítrasta lagarétt, einnig vegna þess að enginn
vissi hvernig mál skipuðust að styrjöld lokinni, þó svo að á þessum tíma
hafi enginn dregið lengur í efa að það væri aðeins hægt að spyrja um það
hvenær Þjóðverjar töpuðu stríðinu en ekki hvort þeir töpuðu því.
Frá því sambandslögin gengu í gildi 1918 höfðu danir engin afskipti
haft af íslenskum innanríkismálum, og ekki borið það við. Þingrofið 1931
þegar Tryggvi Þórhallsson forsætisráðherra rauf þing var auðvitað form-
lega dönsk ákvörðun en engu að síður að beiðni íslenskra ráðamanna.
Síðan Þjóðverjar hertóku danmörku og íslensk sjálfstæð utanríkis-
stefna varð til var auðvitað ekki um slíkt að tala því danir hreinlega gátu
ekki haft nein afskipti, þótt þeir hefðu viljað það. Öll þessi umræða var
stundum sársaukafull. Lögskilnaðarmenn héldu því fram að þetta væri
ómerkilegur áróður ofstækisfullra þjóðernissinna og það væri þjóðinni
til skammar að efna til lýðveldisstofnunar og halda hátíð á meðan blóð-
ið flaut í Evrópu og í þágu þess málstaðar sem frelsi þjóðar og sjálfstæði
þrátt fyrir allt byggðist á. Þess vegna skyldum við bíða styrjaldarloka,
halda þá okkar frelsishátíð, og sameina hana málstaðnum, sem vænt-
anlega var að sigra í styrjöldinni.
Flokkslínur voru ekki skýrar í þessum efnum, en þó var ljóst, að það
voru einkum jafnaðarmenn í Alþýðuflokki, sem héldu fram málstað
lögskilnaðar, svo og fjölmargir menntamenn sem margir hverjir auðvit-
TMM_1_2009.indd 86 2/11/09 11:27:30 AM