Tímarit Máls og menningar - 01.02.2009, Blaðsíða 81

F r á m i ð l u n t i l 2 0 0 m í l n a l a n d h e l g i
TMM 2009 · 1 81
ingur, afglapi, leirskáld og fleira af því tagi og talinn með níðingum
lands og þjóðar“. Séra Matthías var þá háaldraður og viðurkennt höf-
uðskáld þjóðar sinnar.
Uppkastsmenn biðu algeran ósigur í kosningunum 1908, og andstæð-
ingar frumvarpsins tóku við.
Skúli Thoroddsen hefur verið undarleg manngerð. Hann var maður-
inn gegn kerfinu, kannski fyrsti Íslendingurinn sem skildi kall 20. aldar,
skildi að fleiri áttu skilið að lifa góðu lífi en íslensk yfirstétt. Barátta
hans við embættismannagengið á síðasta áratug 19. aldar, fyrst vestur á
Ísafirði og síðar fyrir Hæstarétti í Kaupmannahöfn, er hetjusaga. En í
sjálfstæðismálum hefur hann verið ómerkilegur tækifærissinni. Fyrst að
því er varðar miðlun, síðan birtir til í sambandi við Valtýsku, en loks
verður andstaðan við Uppkastið svo tækifærissinnuð að með ólíkindum
má telja um annars jafn fágaðan mann.
En fljótlega kom í ljós að sigurvegarar kosninganna, sem kölluðu sig
sjálfstæðismenn, komu sér lítt saman. Fyrst deildu þeir um hver ætti að
verða ráðherra. Sagan segir að Skúli hafi setið og vonað í nýbyggðu húsi
sínu í Reykjavík, sem síðar var kallað Vonin og gatan eftir því Vonar-
stræti. En Skúla varð ekki að von sinni, foringi sjálfstæðismanna varð
Björn Jónsson ritstjóri Ísafoldar og þegar Hannes Hafstein sagði af sér
1909, þar sem ekki var meirihluti þings að baki honum lengur og við-
urkenndi þar með í reynd þingræði á Íslandi, þá kusu sjálfstæðismenn
Björn Jónsson og hann tók við.
Það er táknrænt að stórmálið sem verst fór með Björn Jónsson var út
af fyrir sig ekki stjórnarskrármál heldur yfirráðin yfir Landsbanka
Íslands. Undir niðri hafði verið deilt um það og Björn Jónsson lét reka
bankastjóra, Tryggva Gunnarsson, og með honum tvo gæslustjóra
Landsbankans. Hins vegar líkaði fólki ekki þessi ráðstöfun, ekki kannski
vegna þess að þeir hefðu ekki misnotað aðstöðuna í bönkunum, heldur
vegna þess að Tryggvi var orðinn aldraður maður, kominn á áttræðis-
aldur, svo að þessi aðgerð snerist gersamlega í höndunum á valdhöfunum
nýju. Björn Jónsson var að vísu orðinn fullorðinn maður, og ekki alfarið
heill heilsu, svo aðgerðir hans verða einnig að skoðast í því ljósi.
En Uppkastið var skynsamlegt frumvarp. Kjarni málsins er sá að
Uppkastið sem var hafnað 1908 var því sem næst sama frumvarp og
samþykkt var í lok heimsstyrjaldarinnar fyrri 1918, að undanteknum
uppsagnarákvörðunum, og sem gerði Ísland endanlega að frjálsri og
fullvalda þjóð. Atgangurinn gegn Uppkastinu var þess vegna hvorki
rökréttur né skynsamlegur, og málflutningurinn, brigslin um föður-
landssvikin, ekki þeim til sóma sem slíku héldu á lofti.
TMM_1_2009.indd 81 2/11/09 11:27:29 AM