Tímarit Máls og menningar - 01.02.2009, Blaðsíða 116
Á r m a n n J a k o b s s o n
116 TMM 2009 · 1
„kveldriða“, en ekkert kemur út úr þeim málaferlum.23 Aftur á móti
játar Katla seinna verknaðinn og er í kjölfarið tekin af lífi.24
Enginn vafi leikur á því að „kveldriða“ er galdrakona en óljóst er
raunar hvort kveldriðan sé Geirríður sjálf eða sending sem hún magni á
Gunnlaug. Greinarmunurinn þar á milli þarf raunar ekki að vera neinn;
slík sending má teljast hluti af galdramanni sem fer hamförum eins og
lýst er í Heimskringlu: „Lá þá búkrinn sem sofinn eða dauðr, en hann var
þá fugl eða dýr, fiskr eða ormr ok fór á einni svipstund á fjarlæg l nd at
sínum ørendum eða annarra manna“.25 Ótvírætt er hins vegar að kveld-
riða er eins konar vitsuga, hún rænir vitinu frá Gunnlaugi (í einhverjum
skilningi rænir hún ham hans og gerir þannig hamslausan), ærir hann
og tryllir þannig að hann kemst líklega aldrei til vitsins aftur.26
Síðar í sögunni kallar Katla Geirríði raunar „trollit“,27 og bendir það
til þess að kveldriða eða galdrakind geti flokkast sem „tröll“, eins og það
hugtak er notað á miðöldum (ég hef annarstaðar rökstutt að merking
þess sé mjög víð og geti meðal annars náð bæði yfir galdramenn, heiðin
goð, villtar óvættir og hvers konar kvikindi sem hafi verið mögnuð upp
með göldrum). Rétt er að minna á það að eitt af því sem tröll gera er að
trylla menn, þ.e. leggjast á þá og ræna þá ráði og rænu og breyta þeim í
tröll. Vitsugan er því tegund af trölli.28
Í þessari sögu má líta á orðið „ríða“ sem hálfgert samheiti við „trylla“;
í öllu falli eru áhrifin svipuð. Að „ríða“ manneskju jafngildir því að
leggjast á hana og ræna hana einhverju sem henni er mikilvægt. Þetta er
því alfarið neikvætt orð og á lítið skylt við reiðtúra á hestum eða aðrar
ríðingar sem afþreyingargildi hafa.29
Orðið „marlíðendr“ er mjög áhugavert í ljósi þess að lík orð eru gjarn-
an notuð yfir kveldriður í öðrum tungumálum (sbr. enska orðið „mare“
og ungverska orðið „mora“).30 Þegar Geirríður minnist á marlíðendur á
hún greinilega von á kveldriðum á ferð. En þá víkur sögunni að orðinu
„martröð“. Hver er það sem treður þann sem er ásóttur í draumi? Er sú
mara eins konar kveldriða eða vitsuga? Tíðkast slíkar mörur kannski
um allan heim? Og hversu mörg nöfn má eiginlega finna slíkri óvætti?
4. Allir heimsins óhreinu andar
Hér að framan hef ég ekki gert róttækan greinarmun á vitsugum, hring-
vomum, tilberum, mörum, kveldriðum, afturgöngum, uppvakningum,
blóðsugum (vampírum), tröllum og öðrum sníkjudýrum. Allt frá því að
vísindamenn byrjuðu að rannsaka þessar kynjaverur hafa sameiginleg
einkenni þeirra blasað við en einkum þó þau svipuðu áhrif sem þau hafa
TMM_1_2009.indd 116 2/11/09 11:27:31 AM