Tímarit Máls og menningar - 01.02.2009, Blaðsíða 94
Vi l m u n d u r G y l fa s o n
94 TMM 2009 · 1
Í lok greinarinnar er talað um íslenska forustumenn, sem séu „eins
geðlausir fyrir Íslands hönd og Gylfi Þ. Gíslason“.
Gylfi hafði sagt í Þjóðminjasafnsræðunni:
Það, sem er að gerast í kringum okkur er að stórveldi eflast, bandalög myndast,
olnbogarúm hinna smáu minnkar, skilyrði þeirra til að tileinka sér hlutdeild
í framförum skerðast, kæna smáríkis dregst aftur úr hafskipi stórveldis eða
bandalags.
Um þetta sagði Magnús Kjartansson í ritgerðinni Að vera Íslendingur:
Eðlileg alþjóðleg samvinna fer stöðugt vaxandi, og hún er svarið við þeirri
kenningu Gylfa Þ. Gíslasonar að straumur tímans neyði okkur til að yfirgefa
bátkænuna Ísland og ganga um borð í hafskipið Efnahagsbandalag Evrópu.
Þessi umræða hélt áfram árum saman, og sýndi menningarfólk henni
sérstakan áhuga. Það var deilt um stóriðju, og góðir rithöfundar eins og
Ingimar Erlendur Sigurðsson og Svava Jakobsdóttir skrifuðu íhaldssam-
ar þjóðernisbækur, önnur hét Íslandsvísa, og hin hét Leigjandinn. Vond-
ur misskilningur var að vísu að báðir rithöfundarnir héldu að þeir væru
róttækir. Og nærri alltaf þegar fólk fékk því sem næst flogaköst af ætt-
jarðarást var vísað til landráðaræðunnar sem Gylfi Þ. Gíslason hafði
haldið á 100 ára afmæli Þjóðminjasafns Íslands. Meira að segja 15 árum
síðar, eða á samkomu á Akureyri árið 1978, heldur Tryggvi Gíslason
skólameistari erindi um landráðamann og viðlíka kóna sem haldið hafi
ræðuna í Þjóðminjasafninu forðum og segir síðan: „Boðskapur ráð-
herrans þá, og hugsjón margra nú, er fólgin í þessum orðum: Til þess að
verja frelsi sitt verður þjóðin að láta sjálfstæði sitt“.
Þegar þessi orð eru lesin, þá hvarflar í alvöru að manni, hvort skóla-
menntun yfir höfuð að tala sé nokkurs virði.
Sjálfstæðissagan, samskiptasagan við útlönd, miðlunarsagan, á sér
auðvitað fleiri virðulega þætti en þá sem hér hefur verið drepið á. Einn
slíkur þáttur er saga landhelgismálsins. Þar tókust jafnaðarlega á sjón-
armið þeirra sem héldu fram annars vegar ítrustu þjóðrembu og hins
vegar þeirra sem vildu semja til sigurs. Þessa sögu þekkir þjóðin vel og
heill þeim sem sömdu til sigurs.
Þessari samantekt er ekki ætlað að varpa rýrð á þá hvöt að mönnum
þyki vænt um land sitt og þjóð. En engu að síður er það sennilega ein-
kenni smáþjóðar sem bjó öldum saman við erlenda stjórn að ættjarðar-
ástin hleypur með menn í gönur. Landráðabrigsl hafa verið ótrúlega
algeng í opinberri umræðu á Íslandi. Það hlýtur að vera sárt, sárara en
flest annað, að búa við að vera kallaður landráðamaður – enda hlýtur
TMM_1_2009.indd 94 2/11/09 11:27:30 AM