Tímarit Máls og menningar - 01.02.2009, Blaðsíða 85

F r á m i ð l u n t i l 2 0 0 m í l n a l a n d h e l g i
TMM 2009 · 1 85
ritbann á Þjóðviljann, áður en til þess kæmi sem hlyti að gerast, að Bret-
arnir sjálfir skærust í leikinn. En hann segir:
Innan ríkisstjórnarinnar fékk þessi skoðun mín engar undirtektir. Einkum var
Ólafur Thors henni mótfallinn. Ég man vel, að hann hélt því fram að ráðstafanir
gegn rógi kommúnista gæti orðið til þess að varpa á þá einhverjum píslarvættis-
ljóma og auka fylgi þeirra.
Stefán bætir við að vel megi vera að Ólafur hafi haft nokkuð til síns
máls. En hann segist sjálfur ekki hafa metið slíkar röksemdir mikils, þó
svo að sú hafi orðið niðurstaðan.
Í apríl 1941 var Bretum nóg boðið. Þeir lokuðu Þjóðviljanum og tóku
höndum ritstjórn blaðsins, tvo ritstjóra og einn blaðamann. Þessir menn
voru þá sveipaðir dýrðarljóma, Alþingi mótmælti hástöfum, og einkum
var því mótmælt að Einar Olgeirsson, annar ritstjóri blaðsins og alþing-
ismaður skyldi handtekinn, en alþingismenn njóta sérstakrar verndar,
og þeim mun freklegri þóttu þessi afskipti Breta af íslenskum innanrík-
ismálum.
En svo ekki sé gróflegar til orða tekið, þá verður það að segjast að það
eru tvær hliðar á þessu máli. Fullyrða má að hvergi annars staðar á
byggðu bóli hefðu skrif að því tagi sem birtust í Þjóðviljanum verið liðin
í hersetnu landi. Samskipti Breta og Íslendinga voru yfirleitt góð.
Skyndilega var Ísland orðið alþjóðlegt svæði. Þetta voru auðvitað bylt-
ingarkenndir atburðir, einkum í félagslegu tilliti, og ekki fór hjá því að
því fylgdi nokkur sársauki og óreiða um sinn. En skrif Þjóðviljans voru
auðvitað af annarri náttúru. Þeir voru talsmenn tiltekinna skoðana,
hlekkir í keðju tiltekinnar atburðarásar og skoðanabræður þeirra um
allan heim höfðu sömu skoðanir. Þó má undrast að Bretarnir skyldu
ekki hafa gripið til þess miklu fyrr að loka Þjóðviljanum og það má bera
virðingu fyrir þeim kjarki sem fram kemur í skoðunum og endurminn-
ingum Stefáns Jóhanns Stefánssonar. Stefán leggur á það þunga áherslu
að hann er og hefur ævinlega verið þeirrar skoðunar að frjáls skoðana-
skipti, ritfrelsi og skoðanafrelsi sé undirstaða siðmenningar en þær
stundir geti þó komið að við þessu verði að reisa tímabundnar skorður
um sinn. Málstaður Þjóðviljans framan af styrjaldarárunum var vondur,
yfirmáta vondur málstaður.
Lögskilnaður og hraðskilnaður
Íslendingar stofnuðu lýðveldi í landi sínu hinn 17. júní 1944. Það hafði
þó ekki gengið átakalaust fyrir sig. Öll styrjaldarárin hafði staðið um
TMM_1_2009.indd 85 2/11/09 11:27:30 AM