Tímarit Máls og menningar - 01.02.2009, Blaðsíða 95

F r á m i ð l u n t i l 2 0 0 m í l n a l a n d h e l g i
TMM 2009 · 1 95
slíkt að teljast alvarlegur áburður. Ég er þeirrar skoðunar að þeim beri
virðing sem undir slíku hafa setið en hafa þó haldið fram málstað sínum
með dómgreind, reisn og jafnaðargeði.
Arnór Hannibalsson heimspekingur segir í ágætri ritgerð, sem hann
kallar Ættland og þjóðerni og birt er í bókinni Söguslóðir til heiðurs
sjötugum Ólafi Hanssyni, á þessa leið:
Þótt greina hafi mátt í rás aldanna stærri eða minni hópa manna í Evrópu sem
mæltir voru á sama mál eða skyldar mállýskur er hugtakið þjóð tiltölulega nýtt
af nálinni og mótast ekki fyrr en í frönsku byltingunni og eftir hana. Fyrir áhrif
napóleons (hér má skjóta því inn að það var auðvitað gegn valdi napóleons) var
farið að stofna þjóðríki í Evrópu. Mönnum þótti hentugt að gera hvert málsvæði
fyrir sig að markaðseiningu, og var þá litið á tungumálið sem samgöngutæki í
þágu verslunar og iðnaðar. Samt hafa landamæri þjóðríkja aldrei farið algjörlega
eftir málamærum, og hafa margir viðburðir í nýlegri sögu Evrópu gerst á þeim
grunni. Það er eftirtektarvert að í íslensku máli hefur ekki verið gerður sá grein-
armunur sem er í öllum öðrum Evrópumálum á fólki því sem þjóðríkið sam-
einar í eina heild og nefnist la nation og fólkinu sjálfu sem landsvæðið byggir
og oft greinist eftir tungumálum og sið og nefnist le peuple. Þetta hefur það í
för með sér, að orðið þjóðernisstefna er notað í íslensku í tveim aðgreindum
merkingum. Annars vegar táknar það vissa þembu og hroka í forystu þjóðríkis
(nasjónalismi) og hins vegar viðleitni til að hlúa að þjóðlegum verðmætum svo
að menn geti samsamað sig þjóð sinni og átt ákveðið þjóðerni (nationalité). Enn-
fremur er í erlendum málum orðið patrie, sem táknar þá valdavél sem stjórnar
herjum og lögreglu og sendir menn í stríð sér til dýrðar („dulce et decorum
est pro patria mori“). Þetta má kalla föðurland á íslensku, og það sem kallast
patriotismi á erlendum málum er þá föðurlandsást á íslensku, en það er vilji til
að smíða gloríu á valdabrölt (og oft útþenslu á kostnað nágranna) föðurlands-
feðranna. Ættjarðarást er annað. Hún er ræktarsemi og umhyggja manna fyrir
átthögum sínum og ætt.
* * *
Þetta útvarpserindi frá árinu 1980 er hér að mestu prentað eftir handriti Vilmund-
ar Gylfasonar, nema stafsetning er færð til nútímahorfs, zetum sleppt og kommum
fækkað, auk þess sem orðalag er á stöku stað lítillega lagfært. Hér er ekki um að
ræða vísindalega ritgerð – enda er hér fremur um að ræða heimild um stjórnmála-
manninn Vilmund en sagnfræðinginn – og því hefur ekki verið hirt um að gáta
tilvitnanir eða útbúa heimildaskrá. Í lok útvarpsþáttarins þakkaði Vilmundur
meðlesara sínum Kristínu Steinsen og Heimi Þorleifssyni sagnfræðingi, auk starfs-
manna útvarpsins. Hildur Bjarnadóttir annaðist innslátt á handritinu og eru færð-
ar bestu þakkir fyrir það.
ritstj.
TMM_1_2009.indd 95 2/11/09 11:27:30 AM