Tímarit Máls og menningar - 01.02.2009, Blaðsíða 117
Yf i r n á t t ú r l e g a r r í ð i n g a r
TMM 2009 · 1 117
á fórnarlömb sín. Þegar um yfirnáttúrulegar verur er að ræða hljóta
áhrifin að vera lykilþáttur í skilningi á þeim og allar þessar tegundir
hafa í raun ekkert hlutverk sem er ótengt fórnarlömbunum, þær eru til
gagngert til þess að ógna okkur mennskum mönnum og níðast á
okkur.
Freudíski sálfræðingurinn Ernest Jones beindi þannig sjónum að
martröðum sem sálfræðilegu fyrirbæri snemma á 20. öld (bók hans Um
martraðir kom út árið 1931 en grundvallast að talsverðu leyti á greinum
frá 1910–1912).31 Hann ræddi um leið orðsifjar og þjóðtrú tengd orð-
stofninum „mar-“ sem finnst í flestum germönskum orðum um mar-
traðir (e. nightmare, sæ. mardröm, da. mareridt). Jones var ófeiminn við
að tengja möruna við yfirnáttúrulegar verur úr latneskri hefð, svo sem
karlkynsdjöfulinn incubus og kvenkynsdjöfulinn succubus sem ríða
mönnum í öðrum skilningi en í Eyrbyggju, þar sem þessir djöflar reyna
oft að eiga kynmök við venjulegar mannverur í draumum þeirra.32
Sænski þjóðfræðingurinn dag Strömbäck gerði einnig mikilvæga
úttekt á ýmsum hamskiptum af þessu tagi í riti sínu um seið frá árinu
1935. Þar fjallaði hann sérstaklega um orðin kveldriður, myrkriður,
túnriður og tröllriður sem öll finnast í miðaldaheimildum. Hann telur
einboðið að tengja þessi hugtök við seið og hamskipti; þessar „riður“ séu
taldar vera hugur galdramanns sem getur klofið sig í tvo hluta og sent
riðuna á fórnarlamb sitt, eins og lýst er í Heimskringlu. Hér þykir hann
nálgast forna þjóðtrú um hvernig galdramenn gætu klofið eigin huga
eða persónuleika í tvennt og gæti tvífarinn enn fremur tekið á sig lík-
amlegt form.33 Ungverski þjóðfræðingurinn Eva Pócs hefur fetað í spor
Strömbäcks og nýlega bent á skyldleika ungversku nornarinnar mora
við norrænar fylgjur og sendingar. Þessi ungverska mora er eins konar
fylgja, sál eða tvífari nornar sem hún getur sent á óvini sína, á mjög svip-
aðan hátt og nota má uppvakninga í íslenskum þjóðsögum og er alveg
hliðstæð „kveldriðunni“ sem Katla sendir á Gunnlaug hinn námfúsa.34
Eins og Pócs bendir á eru varúlfar einnig slíkir tvífarar eða sendingar
og geta lagst á fólk einmitt í þeim tilgangi að sjúga úr því allt líf og vit,
hugsanlega með það að meginmarkmiði að færa fórnarlambið yfir í
heim árásaraðilans, rétt eins og draugar, tröll, hringvomar og vitsugur
geta einnig gert. Bandaríski málfræðingurinn Jan L. Perkowski hefur
kynnt til sögunnar hugtakið „djöflamengun“ eða „tröllamengun“ (dae
mon contamination) sem getur náð yfir ýmsar tegundir tilbera. Einkum
hefur hann þó áhuga á þeirri gerð þar sem blásið hefur verið lífi í liðið
lík sem síðan herjar á lifendur að nóttu til.35
Perkowski nefnir fjórar tegundir slavneskra vætta sem stundi slíka
TMM_1_2009.indd 117 2/11/09 11:27:31 AM