Tímarit Máls og menningar - 01.03.2014, Page 35

Í s l e n s k i b æ r i n n
TMM 2014 · 1 35
á 19. öld.“ (bls. 40) Einnig bætir Hörður við frekari greiningarbásum; fornagerð, raðhúsagerð
(í þessu sambandi telur Hörður að orðið bær sé eins konar tegundarheiti á húsum sem standa
hlið við hlið án bakhúsa. Tilvist fornrar raðhúsagerðar, sbr. tóft Hólms í Landbroti, stríðir þá
gegn fyrri kenningum um uppruna baðstofunnar og þróunarferðalagi hennar. Sjá bls. 31 og
33), Keldnagerð, Mælifellsgerð, Galtarstaðagerð, Marbælisgerð, Hvammsgerð, þurrabúðargerð
eldri og þurrabúðargerð yngri. Efast má um að básarnir nái utanum viðfangsefnið og hvort
leit Harðar Ágústssonar að formrænni reglufestu í torfbænum hafi í raun fundið frjóa jörð.
Fremur virðist mega lesa milli línanna í þessum umfangsmiklu greiningartilraunum að það sé
einmitt margbreytileikinn, spuni og formtilraunir á rótgrónum grunni sem eru megineinkenni
torfbæjarins og um leið verðmætasta inntak hans og lærdómsríkasta fordæmið. Áhugaverður
kafli í þessari sögu er „Forsmiðir og verk þeirra“, sem Hörður gerir nokkra grein fyrir, að vísu
eingöngu á grundvelli varðveittra höfuðbóla, í samnefndum kafla í umræddri bók. (bls. 67–75)
12 Í kaflanum „Baðhúsið breytist í baðstofu“ í nýútkominni bók Af jörðu, Hjörleifur Stefánsson,
Crymogea 2013, er sjónum fyrst og fremst beint að varmabúskap í baðstofurýminu og mögu-
leikum manna og dýra sem hitagjafa, bls. 72. Lengst af hefur líkami manna og stundum dýra
verið einn meginhitagjafinn í íslenska alrýminu og þannig átt drjúgan þátt í mótun þess með
tilliti til stærðar og lífsstíls.
13 Torfljárinn er rammíslenskastur allra verkfæra, óumdeilanlega smíðaður af íslenskum körlum
í smiðjum sínum, sérsniðinn að sérstöku handverki sem orðið hefur til í viðureign íbúanna
við að losa byggingarefni úr blautum og köldum mýrum á norðurhjara. Hugsanlegt er að þetta
verkfæri hafi verið notað strax á fyrstu öldum búsetu, en mögulegt er líka að þetta verkfæri
hafi þróast og komið fram seinna. Hugsanlegt er að allt torf hafi á fyrstu öldum verið stungið.
Strengir eða torfflögur þá stungnar í lögum í tiltölulega stuttum einingum, sbr. algeng stunga
á mó fram eftir öldum víða í Norður-Evrópu. Notkun á torfljá til ristu á streng er á margan
hátt árangursríkari aðferð. Einkennilegt er að elstu efnislegu heimildir varðveittar á söfnum
um þetta verkfæri eru einungis frá seinni hluta nítjándu aldar. Í Jónsbókarhandritum frá
sextándu öld; AM 127 4to_MG_3307 og AM02-0345-is-0052r, sjást karlar við hvalskurð með
gerðarlega þverskefta hnífa, og verður ekki betur séð en að um sé að ræða torfljái með skamm-
orfi. Torfljáir hafa þótt heppileg verkfæri til hvalskurðar, enda ekki ólík tilfinning að skera
ræmur og bita af hvalspiki og torfi. Aðferðin gæti verið sú að skorið er fyrir, stykkið afmarkað,
og síðan rist undir með torfljánum. Vanur torfristumaður með velsmíðaðan torfljá í höndum
er vafalaust jafnframt góður hvalskurðarmaður. Það hefur löngum þótt góð búmennska að
nýta sama áhaldið til margra verka.
16 Nú í ár (2013) var Shinto-musteri sólgyðjunnar Amaterasu í borginni Ise á Honsueyju í Japan
endurbyggt í 62. skipti. Þetta musteri er endurbyggt frá grunni við hlið gamla musterisins
á tuttugu ára fresti, í nákvæmlega sömu stærð og úr nákvæmlega sama efni og með sömu
aðferðum. Þegar nýja musterið er fullbyggt er það gamla rifið til grunna og nýtt musterið
byggt aftur á þeim stað að tuttugu árum liðnum og þannig koll af kolli. Allt þetta ferli er hluti
af röð fastmótaðra helgiathafna hinna fornu Shinto-trúarbragða í Japan. Talið er að fyrsta
musterið hafi verið byggt árið 692. Regluleg endurbygging leirhúsa víða í Afríku er einnig oft
bundin fastmótuðum samfélagslegum helgiathöfnum. Endurbygging íslenska bæjarins og bað-
stofunnar á sama staðnum, nokkurn veginn í sömu stærð og með sömu efnum, kynslóð eftir
kynslóð er hluti af endurbyggingararfi staðbundinnar byggingarlistar sem þekkt er víða um
heim.
17 Í bókinni Af jörðu, Crymogea 2013 eftir Hjörleif Stefánsson er að finna greinargóða og mynd-
skreytta samantekt á úttektum af um 20 torfbæjum, húsum og rústum þar sem megináherslan
er lögð á húsasafn Þjóðminjasafnsins. Þetta verk er mikilvægt leiðarhnoða á vegferð frekari
greiningar og túlkunar á arfi sem enn liggur að mestu óbættur hjá garði.