Tímarit Máls og menningar - 01.03.2014, Page 139

D ó m a r u m b æ k u r
TMM 2014 · 1 139
kenndar við og línulegt form hans. Enn
eru ekki til ólínulegar bækur og varla
ólínulegar bókmenntir (þrátt fyrir áður-
nefndar tilraunir með að brjóta upp
línulegan lestur prentaðs texta). Að
minnsta kosti virðast bókmenntirnar
ekki komnar lengra en vísindin með það
verkefni að skilja eða lýsa þeim ólínulegu
kerfum sem hafa áhrif á líf okkar á
hverjum degi. Til þess duga engar
almennar aðferðir, ekki í skáldskapnum
frekar en í stærðfræðinni.
Svarið við spurningunni hér að fram-
an er því já, bókmenntirnar eru bundnar
af tilteknu línulegu kerfi sem þær hafa
lengi reynt að brjótast út úr eða breyta.
Þessi klemma er meginumfjöllunarefni
nýjustu skáldsögu Auðar Övu Ólafsdótt-
ur, Undantekningarinnar (2012).1 Auður
hefur sjálf bent á það í fyrirlestri um
skáldskapinn að undirtitill bókarinnar
de arte poetica vísi „í þá skáldskaparlík-
ingu að ólíkt mannlegri hegðun sem sé
óútreiknanleg, ófyrirsjáanleg og óreiðu-
kennd, þá byggi skáldsaga á röð og reglu
sem birtist til dæmis í því að hún hefur
upphaf, endi og miðju“. Hún segir að
Undantekningin viðri þannig „efahyggju
í tengslum við samband skáldskapar og
raunveruleika“ en sú efahyggja „beinist
hins vegar ekki að möguleikum skáld-
skaparins til að gefa óreiðu lífsins og
þversögnum mennskunnar merkingu og
tilgang“.2
Bæði skáldsagan og fyrirlesturinn eru
óneitanlega hreinskilin útlistun rithöf-
undar á takmörkunum listformsins. En
Undantekningin leiðir jafnframt í ljós
hvað skáldskapurinn er stór hluti af líf-
inu.
II
Undantekningin er öðrum þræði eins
konar konseptverk. Hún er það ekki
aðeins vegna þess að bókin hverfist um
tiltekna hugmynd heldur einnig vegna
þess að verkið fjallar umfram allt um sig
sjálft, tilurð sína, takmörk og eðli. und-
irtitill bókarinnar de arte poetica þýðir:
skáldskaparlistin. Skáldsagan tilheyrir
með öðrum orðum þeim stóra flokki
verka sem kallaður hefur verið sjálfsögur
(e. metafiction). Hér á landi hafa skáld-
sögur af þessari tegund verið nokkuð
áberandi undanfarin ár. Höfundar sem
kannski mest hafa lagt sig eftir forminu
eru Bragi Ólafsson, Eiríkur Guðmunds-
son og Hermann Stefánsson. Það er
óþarft að benda á það – og skiptir líklega
engu í stóra samhenginu – að þetta eru
þrír karlar og þeir tengjast allir (en þó
mismikið) bókaforlaginu Bjarti sem
gefur einmitt út Undantekningu Auðar
Övu. Það skiptir sennilega heldur ekki
höfuðmáli að kona skrifar Undantekn-
inguna, en í samhengi verksins er það
hins vegar nokkuð mikilvægt atriði að
aðalpersónurnar eru konur og karlar
yfirleitt grunnsamlega mikið fjarverandi
þótt þeir séu orsök helstu atburða – og
ógæfu aðalpersónunnar.
En svo það sé tekið fram strax, þá er
Undantekningin ekki (bara) einhvers
konar tilraun um skáldskaparfræði og
alls ekki þunglamaleg bókmenntafræði-
leg stúdía frekar en bækur þeirra höf-
unda sem nefndir voru hér að framan.
Þetta er afar læsileg og margbrotin saga
um ást og óendurgoldna ást, um blekk-
ingar og sjálfsblekkingar, um blindu
fólks á nánasta umhverfi og vanmátt
þess gagnvart hinu ófyrirséða, um það
hvað annað fólk hefur mikil áhrif á
manns eigið líf og sjálfsskilning. Bókin
er skrifuð af tilgerðarlausu listfengi og
léttleika sem gæðir kunnugleg stef nýju
lífi. Kunnugleiki er raunar enn eitt mik-
ilvægt þema þessarar bókar og tengist
hugmyndinni um undantekninguna sem
er auðvitað andstæða endurtekningar-
innar sem Auður Ava bendir á í fyrr-
nefndum fyrirlestri að einkenni söguefni