Vísir - 14.12.1960, Qupperneq 29

LITIfl IIM ÖXL
Árið 1910, þegar „Vísir til dagblaðs“ hóf
göngu sína, var ásýnd höfuðstaðarins og að
vísu þjóðlifsins alls með ólikum hætti og nú.
íbúatala Reykjavíkur var þá i árslok 11600, en
landsins 85660, helmingurinn af því, sem hún
er nú, og hafði fjölgað um nær fimmtung síð-
ustu 20 árin, þrátt fyrir Vesturheimsferðir.
Fjöldi höfuðstaðarbúa liafði aftur á móti þre-
faldast á sama tíma og er það lilutfallslega
örari vöxtur en nokkru sinni hefur orðið sið-
ar. Mikil gróandi var i þjóðlifinu eftir að
stjórn landsins varð innlend, einkum í Reykja-
vik, þar sem togaraútgerðin var að leysa segl-
skip og árabáta af hólmi og gaf stórfé í aðra
hönd. Hugur manna beindist að verklegu fram-
taki og hvers kyns framförum. Eftir að mikilli
orku liugsjóna og eldmóðs hafði um alllangt
skeið verið eytt í flokkadeilur um réttindi
íslands gagnvart Danmörku, þar sem stund-
um var deilt um keisarans skegg, þvi að allir
voru sammála um aðalatriðin, frelsi lands og
þjóðar. Af mikilli bjartsýni var ráðist i stór-
fyrirtæki, eins og lagningu síma yfir liálft
landið, vatnsveitu fyrir Reykjavik, og var þetta
að vísu hvort tveggja mjög umdeilt, ennfrem-
ur stórbyggingar eins og Landsbókasafnið og
Vifilsstaðahæli.
Menn höfðu litla æfingu i meðferð stein-
steypu á þessum árum, ekki önnur flutninga-
tæki til aðdrátta eh hestkerrur, urðu að hraera
alla steypublönduna á flekum með handskófl-
um og hala hana upp á efri hæðir i fötum
með handafli. Þó var Vífilsstaðahæli steypt
UPP °g gert foklielt vorið og sumarið 1909,
en tekið til notkunar í september 1910. Þetta
var að vísu einfaldara hús en spitalar nútím-
ans, en menn voru heldur ekki að dunda við
slika byggingu i mörg ár. Byrjað var á Vatns-
veitunni 1908 og vatninu hleypt i húsin i júni
vorið eftir. Byrjað var á byggingu gasstöðvar
og lagningu gasæða i september 1909, hún full-
búin i júlí sumarið eftir og gasljósin kveikt
á götum bæjarins um haustið, en steinolíu-
luktirnar, sem áður hafði týrt þar á, lagðar
niður. Holræsagerð var að mestu fullgerð á
einu ári, 1911, byrjað á liafnargerðinni i marz
1914 og henni lokið í nóvember 1917. Þannig
var staðið að verki á árunum kringum 1910.
Það veitti ekki af að halda vel á spöðunum
og vera samtaka, þvi að þessi kynslóð var fædd
á miðöldum og var að stökkva inn i tuttugustu
öldina í einni atrennu. Áður en þessar at-
hafnir hófust, eða 1908, voru ekki önnur vatns-
hól i bænum en brunnar, illa verndaðir fyrir
i’firborðsvatni í leysingum, skólpi og sldt frá
nágrannahúsunum, enda gróðrarlindir tauga-
veiki og annars ófagnaðar. Tötrum búnir og
óhreinir karlar og kerlingar báru svo vatnið
í húsin. Salerni voru ekki önnur en útikamrar,
en þá vantaði við mörg hús. „Eigendur áttu
sjálfir að annast hreinsunina og fór hún oft
í handaskolum. Mátti þvi á viðavangi, undir
grjótgörðum og í fjörunni, oft sjá lieila hauga
af mannasaur,“ segir Klemens Jónsson í sögu
Reykjavíkur. Skólpinu frá liúsunum var liellt
út á lóðina eða við aðalgötur bæjarins, svo
sem Aðalstræti, Austurstræti og Laugaveg upp
að Barónstíg, í „rennusteininn“, en það var
alldjúp renna milli alcbrautar og gangstéttar,
eða öllu heldur reiðgötu og gangvegs, sum-
staðar byrgð með tréborði eða planka, og var
afrennslið í Lækinn, sem rennur til sjávar úr
tjörninni, neðan við Menntaskóla og Stjórnar-
ráðshús. Hann var opinn, og bakkarnir hlaðnir
upp úr grjóti, þar sem rotturnar áttu griðland
í holum og gjótum. í blíðviðri lagði ódauninn
úr þessum opnu ræsum með sumarblænum
inn fyrir Elliðaár.
Forn siður og nýr.
Þessi skortur á heilbrigðismenningu og þrifn-
aði er ekki svo undarlegur, sem flestum
virðist nú. Um 1890 voru íslendingar jafn
saklausir af að kannast við sýkla og sóttkveikjur
eins og milljónir Indverja eru enn i dag. Past-
eur liafði að vísu tekizt að færa sönnur á það
1864, gegn hatrammri mótspyrnu frægra
prófessora, að sérhver fruma er af frumu get-
in, og með þvi var kveðin niður kenningin
um sjálfgetnað, það að lifsverur kviknuðu af
EFTIR
PÁL V. G.
KOLKA
f. héraðslækni
sjálfu sér. Þetta varð upphaf að smiteyðingu
(antiseptik) Listers og síðan smitgát (aseptik)
von Bergmanns, sem er nú notuð við allar
skurðaðgerðir og við heftingu næmra sjúk-
dóma. Robert Koch hafði fundið berklasýkil-
inn 1882 og kólerusóttkveikjuna 1884, en menn
voru enn svo trúaðir á það, að ýmsir næmir
sjúkdómar stöfuðu af „óhollum dömpum“, að
Pettenkofer, frægasti prófessor Þýzkalands i
heilbrigðisfræði, drakk seyði með nógu mörg-
um kólerusýklum til að drepa heila hersveit
og gerði það til þess að afsanna skaðsemi kól-
erusýkilsins. Þetta gerðist 1891 og Pettenkofer
hefur haft mikinn súr í maga, sem þessir
sýklar þola ekki, svo að honum varð ekki meint
af. Sagt er, að dr. Jónas Jónassen landlæknir,
merkur maður á margan hátt, kennari íslenzkra
lælcnanema i 30 ár, hafi lengst af verið
vantrúaður á sóttkveikjur. Hann lét af
störfum 1906 og dó 1910. Með honum hneig
síðasti atkvæðamaður hins forna siðar innan
læknisfræðinnar á íslandi.
Kominn var nýr siður og nýir herrar. Svo
undarlega vildi til, að fjórir bændasynir,
jafnaldrar og samsýslungar, stunduðu nær
samtímis læknisfræðinám við háskólann i
Kaupmannahöfn og komu hingað heim til
starfa á árunum 1892—97. Þetta voru Hún-
vetningarnir Guðmundur Björnsson landlæknir
og prófessorarnir Guðmundur Magnússon,
Guðmundur Hannesson og Sæmundur Bjarn-
héðinsson, allir afburðamenn, hver á sinu
sviði, sem ólu upp nýja, islenzka læknastétt
í anda þeirra miklu uppgötvana, sem gerðar
höfðu verið og voru að gerast á sviði sýkla-
fræði og handlækninga. Guðmundur Björns-
son var kennari læknanema i 15 ár, hætti
þegar Háskólinn var stofnaður 1911, hinir í
um það bil 30 ár, en auk þess vöktu þeir al-
menning til skilnings á betri heilbrigðismenn-
ingu og voru frumkvöðlar að margháttaðri
löggjöf í þá átt. Þeir stóðu, þegar hér var kom-
ið, á bezta aldri, allir innan fimmtugs. Skal
nú vikið að nokkrum þeim mannanna mein-
um, sem þeir og lærisveinar þeirra fengu til
að glíma við og verður þó rúmsins vegna ein-
göngu vikið að þvi, sem er helzt sérkennandi
fyrir ísland.
Arfur örbirgðarinnar.
Hóldsveiki, sem birtist í tveim myndum, sér
eða blönduðum, limafallssýki og likþrá, er
ævaforn sýki i Austurlöndum, enda getið í
Gamla testamentinu. Hún var algeng i Evrópu
Framhald á bls. 32.
Laugarnesspitalinn.
Afmælisblað YÍSIS
VlSIR 50 ÁRA
29