Vísir - 14.12.1960, Blaðsíða 12

Vísir - 14.12.1960, Blaðsíða 12
Stjórnmálaþróim á Islandi 1910-1960. STUTT ÁGRIP. EFTIR SJÁLFSTÆÐISHEIMASTJÓRNARMANN. Hinn nýji tími. Allt fram yfir heimsstyrjöldina fyrri má segja, að viðhorfið til Dana hafi mótað meginþættina i stjórnmálaþróun íslendinga. Um flokkaskipt- ingu verður þó varla að ræða, livað það við- horf snertir, fyrr en um aldamótin síðustu. Einn merkasti áfangi í þeirri þróun var stjórn- arskrárbreytingin 1903, er íslendingar hlutu heimastjórn, og skipun Hannesar Hafstein í ráð- herraembætti I framhaldi af því. Þar með má segja, að hinn nýji tími hefji innreið sína á ís- landi. Hér hófust framkvæmdir i áður óþekkt- um mæli, útgerð og verzlun. Verklegar fram- kvæmdir ríkisins urðu meiri en nokkurn hafði órað fyrir. Unnið var að endurskipun fræðslu- mála. Stefnt var í þá átt, sem ráðherrann hafði boðað í aldamótaljóðum sinum. Eftir að Friðrik 8. tók við völdum árið 1900 var sýnt, að búast mætti við því, að betur yrði tekið óskum fslendinga um aukið sjálfsforræði en verið hafði í tíð fyrirrennara lians. Og í sam- bandi við heitnsókn konungs til íslands var skipuð nefnd íslendinga og Dana til að fjalla um samband landanna. Það er alkunnugt, hvernig það mál fór. Þvf samkomulagi, sem unnt var að ná, var hafnað með miklum meiriltluta atkvæða við alþingis- kosningarnar 1908. Andstöðuflokkur Hannesar Hafstein hlaut algeran meirihluta á Alþingi, en Björn Jónsson ritstjóri varð ráðherra. Það kom í Ijós eftir þessi viðbrögð íslendinga, að litlu varð um Jtokað i viðskiptum við Dani. Segja má, að þau mál kæmust i algera sjálf- heldu, og hélzt svo að mestu levti fram á árið 1918. Fljótlega kom í ljós, að Björn .Tónsson átti við mikla örðugleika að etja, enda samstaða flokksmanna ekki svo mikil sem skyldi, þegar sleppti afstöðunni til Dana, og jafnvel um það mál riðlaðist flokkurinn skömmu siðar. Fyrir réttum 50 árum var því stjórnmálaað- staðan þessi: Að völdum sat Björn Jónsson við mjög harða stjórnarandstöðu og með ósamstæð- an flokk að baki sér, enda fór svo að hann varð að víkja snemma árs 1911, þegar veru- legur hópur flokksmanna hans hafði snúizt gegn honum. Flokkaskipting. Upp úr þessu komst flokkaskipting á þvílíka ringulreið, að mjög erfitt er að skýra hana, enda skiptir hún ekki öllu máli. Eftir Björn Jónsson urðu þeir ráðherrar, hver á eftir öðrum, Krist- ján Jónsson, Hannes Hafstein öðru sinni, Sig- urður Eggerz og Einar Arnórsson. Þrátt fyrir miklar tilraunir af hálfu þings og ráðherra fékkst litln um þokað við Dani að undanteknu því, að íslenzkur sérfáni fékkst viðurkenndur. Þegar hér var komið sögu, var heimsstyrjöldin fyrri skollin á og olli hér miklum erfiðleikum. Þeir erfiðleikar urðu aðalviðfangsefni þings og ráðherra. Reyndist nauðsynlegt að koma hér á ýmiss konar eftirliti og takmörkunum, sem áð- ur höfðu lítt þekkzt, svo sem skömmtun, lands- verzlun o. fl. I róti styrjaldarinnar fór núver- andi flokkaskipting að mótast. Þá voru stofn- aðir tveir þeirra flokka, sem síðan hefur rnikið að kveðið í islenzkum stjórnmálum, þ. e. Fram- sóknarflokkurinn og Alþýðuflokkurinn. Þeir erfiðleikar, sem styrjöldin skapaði, gerðu það að verkum, að árið 1917 var myndað í fyrsta skipti þriggja manna ráðuneyti með sin- um fulltrúum frá hverjum, Heimastjórnar- flokknum, Sjálfstæðisflokknum og hinum ný- stofnaða Framsóknarflokki. Forsætisráðherra varð .Tón Magnússon, er þá var leiðtogi Heima- stjórnarflokksins, einn hinn farsælasti stjórn- málamaður, sem íslendingar hafa átt. Sambandslögin 1. Des. 1918. Jón gegndi störfum forsætisráðherra allt til 1922, en nokkur breyting varð á meðráðherr- um hans. Hinn mikilsverðasti atburður, er varð i ráðherratíð .Tóns Magnússonar, er að sjálf- sögðu fullveldisviðurkenningin árið 1918. Eins og áður segir komust viðræðurnar um aukið sjálfsforræði í strand eftir að samkomulaginu, „uppkastinu“, var hafnað árið 1908. Eftir að hilla tók undir ósigur Þjóðverja, fór áhugi Dan'a á því að endurheimta landssvæði þau, er Þjóð- verjar höfðu hertekið 1864, mjög að aukast. Þá var og mjög á oddi kenning bandamanna um „sjálfsákvörðunarrétt" þjóðanna. Sáu Danir, að erfiður mundi róðurinn í Slésvíkurmálinu, ef engu yrði skeytt kröfum íslendinga um full- veldi. Varð og sú raunin á, að snemma árs 1918 buðu Danir að senda samninganefnd til Reykja víkur til viðræðna um samband íslands og Danmerkur. Varð þetta að ráði og eftir allmikl- ar viðræður í Reykjavík sumarið 1918 samþykktu þing beggja landa sambandslögin. Oðluðust þau gildi 1. des 1918, og sama dag var fullveldi fs- lands viðurkennt. Þar með var að verulegu leyti til lykta leidd sú barátta, er Baldvin Einarsson og Fjölnis- menn hófu snemma á öldinni, sem leið, og .Tón Sigurðsson háði alla ævi. í sambandslögunum var gagnkvæm heimild veitt til að segja þeim upp að 25 árum liðnum. Vegna verðhækkana af styrjaldarorsökum komust islenzkar vörur í hátt verð erlendis. En er styrjöldinni lauk, varð á þeim mikið verðfall, er olli stórfelldum erfiðleikum og hélzt svo þar til 1924. Eftir að Jón Magnússon lét af forsætis- ráðherradómi 1922 tók Sigurður Eggerz við og gegndi því starfi um tveggja ára skeið. Um þessar mundir tók flokkaskiptingin að færast meira í það horf, sem síðan hefur hald- izt. Árið 1924 var stofnaður íhaldsflokkurinn undir forustu Jóns Þorlákssonar og Jóns Magn- ússonar og Frjálslyndi flokkurinn undir for- ustu Sigurðar Eggerz. Arið 1929 sameinuðust þessir flokkar í nýjan flokk, Sjálfstæðisflokkinn. Arið 1924 varð .Tón Magnússon enn forsætis- ráðherra i stjórn íhaldsflokksins. Jón Þorláks- son varð fjármálaráðherra og Magnús Guð- mundsson atvinnumálaráðherra. í tíð ríkis- stjórnar þessarar má segja, að tekizt liafi að sigrast á hinum miklu erfiðleikum, er styrjöldin hafði valdið. Efnahagur landsins varð nú all- traustur og frelsi aukið í atvinnumálum. Árið 1926 andaðist Jón Magnússon snögglega og tók þá Jón Þorláksson við forsætisráðherradómi. Leið nú að kosningum 1927. Óhugnanlegar baráttuaðferðir, Eins og áður segir hófust Framsóknarflokk- inn og Alþýðuflokkurinn upp á styrjaldarárun- um. Fylgi hins fyrra var svo að segja eingöngu í sveitum landsins, en fylgi Alþýðuflokksins við sjávarsíðuna. 1930 klofnaði Alþýðuflokkurinn og Kommúnistaflokkur íslands var stofnaður. Framsóknarflokkurinn jók fylgi sitt á þessum árum og hélt uppi mjög harðri andstöðu gegn stjórn Jóns Magnússonar. Helzti forvigismaður flokksins í þessari baráttu og um langt skeið síðar var Jónas Jónsson, sem innleiddi óhugn- anlegar baráttuaðferðir og stjórnarhætti I fs- lenzk stjórnmál. Kosningarnar 1927 urðu mjög harðar og fór svo, að stjórnarandstöðuflokkarnir náðu meiri- hluta. Tryggvi Þórhallsson myndaði stjórn og naut til þess atbeina Alþýðuflokksins, sem þó átti ekki mann i stjórninni. Jónas .Tónsson varð dóms- og kirkjumálaráðherra og raunar var það liann, sem mótaði stjórnarstefnuna og mestu réð næstu árin. Vaxandi andstaða i ATþýðuflokknum gegn yfirgangi Jónasar og svo hin stórgallaða kjör- dæmaskipun urðu til þess að samstarf hófst milli Alþýðuflokksins og Sjálfstæðisflokksins um að koma i kring lagfæringu á kjördæmaskip- uninni í lýðræðisátt. Stjórn Framsóknarflokks- ins, er nú var sýnilega komin í minnihluta, rauf þing til að hindra kjördæmabreytinguna. í kosningunum 1931 vann Framsóknarflokkur- inn mikinn sigur að því leyti, að hann lilaut í skjóli hinnar úreltu kjördæmaskipunar ?3 þingmenn af 42 með rúmlega þriðjung kjósenda að baki sér. Þetta dugði þó ekki, þvi að meiri- hluta hlaut hún ekki i efri deild, sem þá var skipuð eftir sérstökum reglum. Þessi sigur varð hinn mesti Pyrrhusarsigur. Af honum leiddi að visu það, að stjórn Framsóknar sat við völd 12 VlSIR 50 ÁRA Afmælisblað VlSIS
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92
Blaðsíða 93
Blaðsíða 94
Blaðsíða 95
Blaðsíða 96
Blaðsíða 97
Blaðsíða 98
Blaðsíða 99
Blaðsíða 100
Blaðsíða 101
Blaðsíða 102
Blaðsíða 103
Blaðsíða 104
Blaðsíða 105
Blaðsíða 106
Blaðsíða 107
Blaðsíða 108
Blaðsíða 109
Blaðsíða 110
Blaðsíða 111
Blaðsíða 112
Blaðsíða 113
Blaðsíða 114
Blaðsíða 115
Blaðsíða 116
Blaðsíða 117
Blaðsíða 118
Blaðsíða 119
Blaðsíða 120
Blaðsíða 121
Blaðsíða 122
Blaðsíða 123
Blaðsíða 124
Blaðsíða 125
Blaðsíða 126
Blaðsíða 127
Blaðsíða 128
Blaðsíða 129
Blaðsíða 130
Blaðsíða 131
Blaðsíða 132
Blaðsíða 133
Blaðsíða 134
Blaðsíða 135
Blaðsíða 136
Blaðsíða 137
Blaðsíða 138
Blaðsíða 139
Blaðsíða 140
Blaðsíða 141
Blaðsíða 142
Blaðsíða 143
Blaðsíða 144
Blaðsíða 145
Blaðsíða 146
Blaðsíða 147
Blaðsíða 148
Blaðsíða 149
Blaðsíða 150
Blaðsíða 151
Blaðsíða 152

x

Vísir

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Vísir
https://timarit.is/publication/54

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.