Vísir - 14.12.1960, Blaðsíða 56

Vísir - 14.12.1960, Blaðsíða 56
Minningar og hugleiðingar um jarðrækt og búskap 1910—1960 Dayblaðið Visir er 50 ára og vill flytja yfirlits- greinar um margt er liefir skeð á þvi hálfrar aldar skeiði, sem runnið er, bregða upp mynd- um af framvindu og breytingum. Af ærnu er að taku, svo margt hefir á daga þjóðarinnar drifið á þessum 50 árum, ótrúlega margt og mikið. Svo miklu er gjörbylt og rótað, svo mikið byggt og bætt, að vér sem höfum lifað og starfað hálfa öld eða meira höfum i raun og veru lifað aldir, i hreytilegum uifiliverfum, starfsháttum og viðliorfum. Á þesum 50 árum liefir gerst meira hér hjá oss á voru landi Islandi heldur en gerst hefir lijá frændum vor- um á norðurlöndunum hinum, á hálfri annari öld, og er þá ekki of i lagt. Flest sem gerst hefir er gott og blessað og margt ágætt, sem betur fer, jafnvel svo að unga fólkið, sem er landið að erfa nær alls ekki utan um það að skilja og virða allt hið góða er því fellur i skaut. En stundum hefir líka verið steypt stömpum á hinum umliðnu 50 árum og upp komið fletir í tilverunni og gjörðum manna sem ekki eru til þess að gleðjast yfir. Verð- mætum hefir einnig verið glatað svo að sökn- uður er að. Þannig fer þegar mikið gerist á skömmum tíma. En hvað er um að tala — ekki hót — hitt er svo miklu mest sem vel er, og enginn óskar þess liðna á ný. Framtiðin er ])að sem öllu varðar. I. Að þvi er til tímatalsins kemur, feilur auð- veldast að miða við aldamótin siðustu og hvað unnist liefir á þessari öld, en er til þess kem- ur að rekja framkvæmdir og breytingar í búnaði þætti mér bezt að miða við 1920, það sem þá var og siðan hefir slteð. Hvorugan kostinn má ég velja, og er ég gái betur að liefir þeð nokkuð til síns máls að staðnæmast við 1910 er ræða skal búnaðarmálin frá mín- um bæjardyrum séð. Þá var ég nýfermdur, innritaðist í Bændaskólann á Hólum 1911 og kveð svo heimasveitina 1913, en þar skal fyrst staðar nema, er ég lít yfir farinn 50 ára veg, ekki minn, en búnaðarhreytinganna, fram- faranna. Hólar i Hjaltadal, biskupssetrið forna, bændaskóli frá 1882, kominn nær ])rítugu sem húnaðarstofnun 1910. Margt er búið að gera á setrinu á þessum 28 árum, áveitur, tún- rækt, gróðrarstöð, vegagerð nokkur, en þó ekki meiri en svo, að enn voru allir aðdrættir frá Ilofsósi og Saúðárkróki klakkaflutningur. Niður i Kolkuós var fært með kerru, og þangað var sótt mikið af þungavöru s. s. kol, stein- ölía og mjölvara. Eigi var þó vegurinn betri en svo, að steinoliutunnan var fullt æki fyrir vana og góða dráttarhesta. Ég minnist þeirra blessaðra gömlu kláranna, Blundur fór sér hægt en seig á, Vembill var heldur ekki neinn hlaupagikkur, og svo var það Gvendar-Gráni, stór og stæðilegur o. s. frv. Þó voru þessir aðdrættir leikur einn lijá þvi sem áður var, á fyrstu árum skólans. Faðir minn sagði mér af eigin raun frá þvi, er allt er sótt var á Krókinn varð að tvíferja, og sundleggja hest- ana yfir Héraðsvötnin bæði, eystri og vestari, áður en brýrnar komu á eystri Vötnin og svifferja vel um búin á Vestur-ósinn. Oll ferðalög á liestbaki, nema það sem farið var gangandi á vetrum, skagfirsk skömm að fara bæjarleið gangandi að sumri til, vart sæmandi fullorðnu fólki. í reiðingaskemmunni var allur farreiði til flutninga, á um 20 hesta, reiðingar, klifberar, beizli, hnappeldur o. fl. Best man ég þó ólarreipin góðu, óslitandi. Var mér sagt að Hermann skólastjóri (1888— 1896) hefði komið upp ólarreipunum. Lét hann rista niður heilar nautshúðir, þær er bestar fengust, og verka til reipa, af kunnáttu og vandvirkni. Ólarreipinn voru notuð við alla klyfjaflutninga úr kaupstað. Auk aðdráttanna úr Ivolkuósi voru kerrur notaðar til mikilla þæginda heima við. Allri mykju var ekið á völl i kerrum, svo mikið af túninu var slétt. að kerrum varð við komið. Taði var ckið heim, en það var verkað til eldiviðar fullum fetum, því kolin voru dýr en mótekja léleg, mjög uppurin í heimalandi, og var því sólt á aðra bæi, aðallega í Brekkukots- land. Grjót, möl, mold og þess háttar var flutt i kerrum, I. d. við byggingarvinnu. Steinsteypa hófst á Hólum er steypt var girð- ing um kirkjugarðinn 1908. Þá var möl og sandur í steypuna tekið niður í eyrum við Hjaltadalsá, og allt flutt heim á klökkum. Árið 1910 var reist hið fyrsta skólahús úr stein- steyjiu. Möl og sandi var þá ekið heim í kerr- um, og æ siðan, enda var þá fundið steypu- efni í Skeiðmelnum sunnan við túnið. Stein- húsið frá 1910 stendur enn, var stækkað um helming 1926, og er hið byggilegasta hús. Húsið sem byggt var 1910 er með trégólfum, voru allir viðir í bygginguna dregnir heim á sleðum, veturinn áður. Hið sama ár er byggt hið fyrsta skólahús úr steini á Hvanneyri, markar bygging þessara varanlegu liúsa nokkur tímamót í sögu bændaskólanna. Nokkuð af túninu á Hólum var slóðadregið, var notað til þess jöfnum höndum norskt lilekkjaherfi og hrísslóði, en mikill hluti túns- ins var svo ójafn og missléttur að slóðadrætti varð ekki við komið, eða þótti ekki borga sig. 1 stað þess var áburðurinn malaður i taðkvörn og lionum ausið úr trogum um túnið. Þó að tímar mykjukláfa, liripa og torfkróka væru þá taldir á Hólum og kerrur komnar i stað slíkra flutningatækja, fór þvi fjarri að þannig væri það á öllum bæjum i nágrenni Hóla, i Hjaltadalnum. Á mörgum bæjum var allur áburður fluttur á völl í kláfum, þvi að kerran var engin til, en stöku bændur höfðu þó fengið sér slíkt hjálpartæki, það var engin smávegis framför í þá daga. Um heyvinnuvélar var þá ekki að ræða á Hól- um né annars staðar í dalnum. Þó var ein af fyrstu sláttuvélunum sem til landsins var flutt keypt i Skagafjörð. Fyrsta heyvinnuvél sem kom í Hjaltadal er sláttuvél sem keypt er að Viðinesi og reynd þar sumarið 1915, var ég þar viðstaddur, Skólabúið á Hólum eignaðist rakstrarvél 1916 og sláttuvél 1917, þá skiftir fyrst um við hey- skapinn. Fram til þess var allt slegið með orfi og Ijá og gengu sjaldan færri en 6—8 fullgildir menn að slætti og kvenfólk að rakstri og þurrkun að sama skapi. Allt hey var bundið og flutt heim á klökkum. Hey voru borin upp, þvi að heyhlaða var engin, hvorki fjóshlaða né við aðalfjárhúsin. Árið 1909 er þó byggð lilaða við ný fjárhús er reist voru þar sem áður, er ég fyrst man, stóðu hin svo nefndu Efri-Krókhólahús og hlaða við þau, en gömlu Krókhólahúsin voru fallin áður en nýju húsin komust upp og hlaðan við þau. Fjóshlaða er ekki byggð á Hólum fyrr en 1914 er Sigurður Sigurðsson byggir fjós og lílöðu úr steinsteypu, en votheystættur voru tvær í lilöðunni. Áður var engin votlieysgeymsla á Hólum um skeið, en þó man ég gamla votheysgryfju gerða innan með torfhleðslu, í hólbarði vestur af kirkju- garði. En sá hóll var jafnaður við jörðu fyrir 1910. Gamla millán var við líði um 1910, en hætt var að nota liana, hún var úr timbri og var flutt til og notuð i tveimur stöðum það ég man, fyrst ofan við Prestsætið, þar sem enn sér vel til millutjarnargarðsins og síðar i Gilinu norður af Ivviahólnum. Gamli bærinn, er réttu nafni heitir Nýibær, og sem nú er endurgerður til varðveizlu og minja, sem betur fer, var auðvitað notaður til ibúðar fullum fetum, enda var búið í honum fram yfir 1920. Um 1910 var engin eldavél i bænum, allt eldað þar á hlóðum. Þótt nokkuð sé öfugt að farið vik ég síðast að jarðræktinni og tækninni við hana. Um þessar mundir er ofanristuaðferðin enn í fullu gildi, en ofanristuflögin voru plægð með Akur- eyrarplóg og herfuð með lappaherfi. Þó var ekki svo mikið um slík vinnubrögð að nem- endur ættu þess kost að taka í plóg við ný- rækt, hvað þá að læra þau vinnubrögð. Þó að þaksléttan væri þannig ráðandi er þess að minnast að grasfræi var fyrst sáð á Hólum af Jósep Björnssyni 1887. Aukin tækni við bylt- ingu túns og nýræktun hefst á Hólum 1930 er skólinn æignaðist fyrsta hjólatraktorinn og svo beltatraktor með ýtu 1945. En fyrst var unnið með ýtu á Hólum 1944, við að lag- færa farveg Hjaltadalsár er geklt á engjarnar. Gróðrarstöðin á Hólum er minninga verð, hún var i fullum blóma á sína vísu um 1910. Ræktunarfélag Norðurlands var stofnað 1903, og er frumkvæðis að stofnun þess að leita til bændanámskeiðs á Hólum í marz það Jir. Fél- agið kom sér fljótt upp gróðrarstöð þeirri á Akureyri er siðar varð landfræg og enn er aðaltilraunabú í jarðrækt á Norðurlandi. Til Akureyrar sóttu Ilólasveinar drjúgum verknám um skeið, enda var Sigurður skólastjóri á Hólum jafnframt framkvæmdastjóri Ræktunar- félagsins. Fljótlega kom R. N. sér einnig upp einskonar útibúum, minni gróðrarstöðvum á fleiri stöðum Norðanlands, á Blönduósi, Æsu- stöðum í Langadal, Sauðárkróki, Hólum i Hjaltadal og í Húsavík. Þótt hér væri raunar ekki sérlega stórt i efni, og þessar auka- stöðvar ættu sér ekki langt starfslif sumar hverjar, var þetta merkilegur nýgræðingur í ræktunarmálunum. í skýrslu um starfssemi R. N. 1905 er frá því greint að Amtsráðið hafði gefið 7 dagsláttur til tilraunasvæðis á Hólum, og að verið sé að girða þessa útibús-gróðrar- stöð. Árið 1907 er landið tekið til ræktunar að nokkru, en 1910 kaupir skólinn stöðina og hún verður þáttur i ræktunaraðgerðum á stað- num. Gróðrarstöðvar þessar voru töluverðar lærdómsstöðvar eftir því sem þá gat verið um að ræða, auk aðalstöðvarinnar á Aknreyri bar stöðina á Hólum einna hæzt. í gróðrar- stöðinni á Hólum var unnið skipulega að garðyrkju, svo að eigi hefir verið betur að verið um þá hluti í annan tíð i bændaskólun- um. Þar voru einnig gerðar áburðartilraunir og fleira sem nýbreytni var að, t. d. var gróður- sett töluvert af trjáplöntum, svo að enn býr að þessan fyrstu gerð á því sviði á Hólum- Garðarnir í gróðrarstöðinni voru plægðir og unnir til fyrirmyndar, þar fór fram sú eina plógönn sem nokkru nam á skólasetrinu. Yfirleitt var Ræktunarfélag Norðurlands mikill vorboði í búskap norðanlands, og þó að það væri 7 ára að aldri 1910 er þess að minnast að um þær mundir er félagið farið að marka spor í jarðræktinni, bæði túnrækt og garðrækt, sem að um nmnar. II. í Morgunblaðinu 6. jan. 1960 segir svo um búskap á Hólum í Hjaltadal, aðaltölur greina um árið 1959, svigatölur um árið 1958: „Taða 4900 liestar (5500), nautgripir 53 (60), liross 70 (72),sauðfé 610 (570), hænsni 30 (50). 56 VlSIR 50 ÁRA Afmælisblað VÍSlS
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92
Blaðsíða 93
Blaðsíða 94
Blaðsíða 95
Blaðsíða 96
Blaðsíða 97
Blaðsíða 98
Blaðsíða 99
Blaðsíða 100
Blaðsíða 101
Blaðsíða 102
Blaðsíða 103
Blaðsíða 104
Blaðsíða 105
Blaðsíða 106
Blaðsíða 107
Blaðsíða 108
Blaðsíða 109
Blaðsíða 110
Blaðsíða 111
Blaðsíða 112
Blaðsíða 113
Blaðsíða 114
Blaðsíða 115
Blaðsíða 116
Blaðsíða 117
Blaðsíða 118
Blaðsíða 119
Blaðsíða 120
Blaðsíða 121
Blaðsíða 122
Blaðsíða 123
Blaðsíða 124
Blaðsíða 125
Blaðsíða 126
Blaðsíða 127
Blaðsíða 128
Blaðsíða 129
Blaðsíða 130
Blaðsíða 131
Blaðsíða 132
Blaðsíða 133
Blaðsíða 134
Blaðsíða 135
Blaðsíða 136
Blaðsíða 137
Blaðsíða 138
Blaðsíða 139
Blaðsíða 140
Blaðsíða 141
Blaðsíða 142
Blaðsíða 143
Blaðsíða 144
Blaðsíða 145
Blaðsíða 146
Blaðsíða 147
Blaðsíða 148
Blaðsíða 149
Blaðsíða 150
Blaðsíða 151
Blaðsíða 152

x

Vísir

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Vísir
https://timarit.is/publication/54

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.