Vísir - 14.12.1960, Side 56

Minningar og hugleiðingar um
jarðrækt og búskap 1910—1960
Dayblaðið Visir er 50 ára og vill flytja yfirlits-
greinar um margt er liefir skeð á þvi hálfrar
aldar skeiði, sem runnið er, bregða upp mynd-
um af framvindu og breytingum. Af ærnu er
að taku, svo margt hefir á daga þjóðarinnar
drifið á þessum 50 árum, ótrúlega margt og
mikið. Svo miklu er gjörbylt og rótað, svo
mikið byggt og bætt, að vér sem höfum lifað
og starfað hálfa öld eða meira höfum i raun
og veru lifað aldir, i hreytilegum uifiliverfum,
starfsháttum og viðliorfum. Á þesum 50 árum
liefir gerst meira hér hjá oss á voru landi
Islandi heldur en gerst hefir lijá frændum vor-
um á norðurlöndunum hinum, á hálfri annari
öld, og er þá ekki of i lagt. Flest sem gerst
hefir er gott og blessað og margt ágætt, sem
betur fer, jafnvel svo að unga fólkið, sem er
landið að erfa nær alls ekki utan um það að
skilja og virða allt hið góða er því fellur i
skaut. En stundum hefir líka verið steypt
stömpum á hinum umliðnu 50 árum og upp
komið fletir í tilverunni og gjörðum manna
sem ekki eru til þess að gleðjast yfir. Verð-
mætum hefir einnig verið glatað svo að sökn-
uður er að. Þannig fer þegar mikið gerist á
skömmum tíma. En hvað er um að tala — ekki
hót — hitt er svo miklu mest sem vel er, og
enginn óskar þess liðna á ný. Framtiðin er
])að sem öllu varðar.
I.
Að þvi er til tímatalsins kemur, feilur auð-
veldast að miða við aldamótin siðustu og hvað
unnist liefir á þessari öld, en er til þess kem-
ur að rekja framkvæmdir og breytingar í
búnaði þætti mér bezt að miða við 1920, það
sem þá var og siðan hefir slteð. Hvorugan
kostinn má ég velja, og er ég gái betur að
liefir þeð nokkuð til síns máls að staðnæmast
við 1910 er ræða skal búnaðarmálin frá mín-
um bæjardyrum séð. Þá var ég nýfermdur,
innritaðist í Bændaskólann á Hólum 1911 og
kveð svo heimasveitina 1913, en þar skal fyrst
staðar nema, er ég lít yfir farinn 50 ára veg,
ekki minn, en búnaðarhreytinganna, fram-
faranna.
Hólar i Hjaltadal, biskupssetrið forna,
bændaskóli frá 1882, kominn nær ])rítugu
sem húnaðarstofnun 1910. Margt er búið að
gera á setrinu á þessum 28 árum, áveitur, tún-
rækt, gróðrarstöð, vegagerð nokkur, en þó
ekki meiri en svo, að enn voru allir aðdrættir
frá Ilofsósi og Saúðárkróki klakkaflutningur.
Niður i Kolkuós var fært með kerru, og þangað
var sótt mikið af þungavöru s. s. kol, stein-
ölía og mjölvara. Eigi var þó vegurinn betri
en svo, að steinoliutunnan var fullt æki fyrir
vana og góða dráttarhesta. Ég minnist þeirra
blessaðra gömlu kláranna, Blundur fór sér
hægt en seig á, Vembill var heldur ekki neinn
hlaupagikkur, og svo var það Gvendar-Gráni,
stór og stæðilegur o. s. frv. Þó voru þessir
aðdrættir leikur einn lijá þvi sem áður var,
á fyrstu árum skólans. Faðir minn sagði mér
af eigin raun frá þvi, er allt er sótt var á
Krókinn varð að tvíferja, og sundleggja hest-
ana yfir Héraðsvötnin bæði, eystri og vestari,
áður en brýrnar komu á eystri Vötnin og
svifferja vel um búin á Vestur-ósinn.
Oll ferðalög á liestbaki, nema það sem farið
var gangandi á vetrum, skagfirsk skömm að
fara bæjarleið gangandi að sumri til, vart
sæmandi fullorðnu fólki. í reiðingaskemmunni
var allur farreiði til flutninga, á um 20 hesta,
reiðingar, klifberar, beizli, hnappeldur o. fl.
Best man ég þó ólarreipin góðu, óslitandi.
Var mér sagt að Hermann skólastjóri (1888—
1896) hefði komið upp ólarreipunum. Lét hann
rista niður heilar nautshúðir, þær er bestar
fengust, og verka til reipa, af kunnáttu og
vandvirkni. Ólarreipinn voru notuð við alla
klyfjaflutninga úr kaupstað.
Auk aðdráttanna úr Ivolkuósi voru kerrur
notaðar til mikilla þæginda heima við. Allri
mykju var ekið á völl i kerrum, svo mikið af
túninu var slétt. að kerrum varð við komið.
Taði var ckið heim, en það var verkað til
eldiviðar fullum fetum, því kolin voru dýr en
mótekja léleg, mjög uppurin í heimalandi, og
var því sólt á aðra bæi, aðallega í Brekkukots-
land. Grjót, möl, mold og þess háttar var flutt
i kerrum, I. d. við byggingarvinnu.
Steinsteypa hófst á Hólum er steypt var girð-
ing um kirkjugarðinn 1908. Þá var möl og
sandur í steypuna tekið niður í eyrum við
Hjaltadalsá, og allt flutt heim á klökkum. Árið
1910 var reist hið fyrsta skólahús úr stein-
steyjiu. Möl og sandi var þá ekið heim í kerr-
um, og æ siðan, enda var þá fundið steypu-
efni í Skeiðmelnum sunnan við túnið. Stein-
húsið frá 1910 stendur enn, var stækkað um
helming 1926, og er hið byggilegasta hús.
Húsið sem byggt var 1910 er með trégólfum,
voru allir viðir í bygginguna dregnir heim á
sleðum, veturinn áður. Hið sama ár er byggt
hið fyrsta skólahús úr steini á Hvanneyri,
markar bygging þessara varanlegu liúsa nokkur
tímamót í sögu bændaskólanna.
Nokkuð af túninu á Hólum var slóðadregið,
var notað til þess jöfnum höndum norskt
lilekkjaherfi og hrísslóði, en mikill hluti túns-
ins var svo ójafn og missléttur að slóðadrætti
varð ekki við komið, eða þótti ekki borga sig.
1 stað þess var áburðurinn malaður i taðkvörn
og lionum ausið úr trogum um túnið. Þó að
tímar mykjukláfa, liripa og torfkróka væru
þá taldir á Hólum og kerrur komnar i stað
slíkra flutningatækja, fór þvi fjarri að þannig
væri það á öllum bæjum i nágrenni Hóla, i
Hjaltadalnum. Á mörgum bæjum var allur
áburður fluttur á völl í kláfum, þvi að kerran
var engin til, en stöku bændur höfðu þó
fengið sér slíkt hjálpartæki, það var engin
smávegis framför í þá daga.
Um heyvinnuvélar var þá ekki að ræða á Hól-
um né annars staðar í dalnum. Þó var ein af
fyrstu sláttuvélunum sem til landsins var flutt
keypt i Skagafjörð.
Fyrsta heyvinnuvél sem kom í Hjaltadal
er sláttuvél sem keypt er að Viðinesi og reynd
þar sumarið 1915, var ég þar viðstaddur,
Skólabúið á Hólum eignaðist rakstrarvél 1916
og sláttuvél 1917, þá skiftir fyrst um við hey-
skapinn. Fram til þess var allt slegið með
orfi og Ijá og gengu sjaldan færri en 6—8
fullgildir menn að slætti og kvenfólk að rakstri
og þurrkun að sama skapi. Allt hey var bundið
og flutt heim á klökkum. Hey voru borin upp,
þvi að heyhlaða var engin, hvorki fjóshlaða
né við aðalfjárhúsin. Árið 1909 er þó byggð
lilaða við ný fjárhús er reist voru þar sem
áður, er ég fyrst man, stóðu hin svo nefndu
Efri-Krókhólahús og hlaða við þau, en gömlu
Krókhólahúsin voru fallin áður en nýju húsin
komust upp og hlaðan við þau. Fjóshlaða er
ekki byggð á Hólum fyrr en 1914 er Sigurður
Sigurðsson byggir fjós og lílöðu úr steinsteypu,
en votheystættur voru tvær í lilöðunni. Áður
var engin votlieysgeymsla á Hólum um skeið,
en þó man ég gamla votheysgryfju gerða innan
með torfhleðslu, í hólbarði vestur af kirkju-
garði. En sá hóll var jafnaður við jörðu fyrir
1910.
Gamla millán var við líði um 1910, en hætt
var að nota liana, hún var úr timbri og var
flutt til og notuð i tveimur stöðum það ég
man, fyrst ofan við Prestsætið, þar sem enn
sér vel til millutjarnargarðsins og síðar i
Gilinu norður af Ivviahólnum. Gamli bærinn,
er réttu nafni heitir Nýibær, og sem nú er
endurgerður til varðveizlu og minja, sem
betur fer, var auðvitað notaður til ibúðar
fullum fetum, enda var búið í honum fram yfir
1920. Um 1910 var engin eldavél i bænum,
allt eldað þar á hlóðum.
Þótt nokkuð sé öfugt að farið vik ég síðast
að jarðræktinni og tækninni við hana. Um
þessar mundir er ofanristuaðferðin enn í fullu
gildi, en ofanristuflögin voru plægð með Akur-
eyrarplóg og herfuð með lappaherfi. Þó var
ekki svo mikið um slík vinnubrögð að nem-
endur ættu þess kost að taka í plóg við ný-
rækt, hvað þá að læra þau vinnubrögð. Þó að
þaksléttan væri þannig ráðandi er þess að
minnast að grasfræi var fyrst sáð á Hólum af
Jósep Björnssyni 1887. Aukin tækni við bylt-
ingu túns og nýræktun hefst á Hólum 1930 er
skólinn æignaðist fyrsta hjólatraktorinn og
svo beltatraktor með ýtu 1945. En fyrst
var unnið með ýtu á Hólum 1944, við að lag-
færa farveg Hjaltadalsár er geklt á engjarnar.
Gróðrarstöðin á Hólum er minninga verð,
hún var i fullum blóma á sína vísu um 1910.
Ræktunarfélag Norðurlands var stofnað 1903,
og er frumkvæðis að stofnun þess að leita til
bændanámskeiðs á Hólum í marz það Jir. Fél-
agið kom sér fljótt upp gróðrarstöð þeirri á
Akureyri er siðar varð landfræg og enn er
aðaltilraunabú í jarðrækt á Norðurlandi. Til
Akureyrar sóttu Ilólasveinar drjúgum verknám
um skeið, enda var Sigurður skólastjóri á
Hólum jafnframt framkvæmdastjóri Ræktunar-
félagsins. Fljótlega kom R. N. sér einnig upp
einskonar útibúum, minni gróðrarstöðvum á
fleiri stöðum Norðanlands, á Blönduósi, Æsu-
stöðum í Langadal, Sauðárkróki, Hólum i
Hjaltadal og í Húsavík. Þótt hér væri raunar
ekki sérlega stórt i efni, og þessar auka-
stöðvar ættu sér ekki langt starfslif sumar
hverjar, var þetta merkilegur nýgræðingur í
ræktunarmálunum. í skýrslu um starfssemi
R. N. 1905 er frá því greint að Amtsráðið hafði
gefið 7 dagsláttur til tilraunasvæðis á Hólum,
og að verið sé að girða þessa útibús-gróðrar-
stöð. Árið 1907 er landið tekið til ræktunar
að nokkru, en 1910 kaupir skólinn stöðina og
hún verður þáttur i ræktunaraðgerðum á stað-
num. Gróðrarstöðvar þessar voru töluverðar
lærdómsstöðvar eftir því sem þá gat verið um
að ræða, auk aðalstöðvarinnar á Aknreyri
bar stöðina á Hólum einna hæzt. í gróðrar-
stöðinni á Hólum var unnið skipulega að
garðyrkju, svo að eigi hefir verið betur að
verið um þá hluti í annan tíð i bændaskólun-
um. Þar voru einnig gerðar áburðartilraunir
og fleira sem nýbreytni var að, t. d. var gróður-
sett töluvert af trjáplöntum, svo að enn býr
að þessan fyrstu gerð á því sviði á Hólum-
Garðarnir í gróðrarstöðinni voru plægðir og
unnir til fyrirmyndar, þar fór fram sú eina
plógönn sem nokkru nam á skólasetrinu.
Yfirleitt var Ræktunarfélag Norðurlands
mikill vorboði í búskap norðanlands, og þó
að það væri 7 ára að aldri 1910 er þess að
minnast að um þær mundir er félagið farið
að marka spor í jarðræktinni, bæði túnrækt
og garðrækt, sem að um nmnar.
II.
í Morgunblaðinu 6. jan. 1960 segir svo um
búskap á Hólum í Hjaltadal, aðaltölur greina
um árið 1959, svigatölur um árið 1958: „Taða
4900 liestar (5500), nautgripir 53 (60), liross
70 (72),sauðfé 610 (570), hænsni 30 (50).
56
VlSIR 50 ÁRA
Afmælisblað VÍSlS