Vísir - 14.12.1960, Síða 59

Hólar í Hjaltadal.
skaparári Þorleifs Guðmundssonar. Hin sið-
ustu ár sín teflir hann bókstaflega við dauðann
um að rækta tún, að þvi marki er hann ætlaði
sér og taldi viðunandi á Vífilsstöðum.
Þannig skeður ýmislegt athyglisvert í rækt-
unarmálum og búskap á öðrum tug aldarinnar.
Mest allt er það í beinu samhengi við vakn-
ingu þá í búnaði, sem óneitanlega átti sér stað
á fyrsta áratug aldarinnar, og hefst með stofn-
un Ræktunarfélags Norðurlands og bændanám-
skeiðunum, sem farið er að efna til við Bænda-
skólana og víðar. Árið 1905 kveður Guðmundur
á Sandi til Ræktunarfélagsins:
Gjörvöll landsins fen og flóa,
fúakeldur, holt og móa
á að láta grasi gróa,
gera að túni alla jörð,
jafnvel holt og blásin börð.
Bændurnir tóku þessa ræktunarhvöt bóndans
á Sandi norður við íshafið til söngs og fram-
kvæmda. Nokkrir i miklum mæli, eftir þvi
sem aðstæður leyfðu, hjá flestum var viljinn
meiri en getan og allur þorri bænda var þá
enn bundinn við þúfurnar og vöntun afls og
orku og gat litlu um þokað. Svo fór fram yfir-
leitt tvo fyrstu tugi aldarinnar.
Árið 1900 er stærð túna talin vera 16 933 ha.
1910 18 593 lia og 1920 22 031 ha. — Nýrækt
1911 er um 125 ha, árið 1920 er hún ekki nema
73,7 ha og fór minnkandi frá 1913—1918.
Enn ræður útheyskapurinn mestu um bú-
stærð bænda.
•4r Töðufengur Úthey
hestar hestar
1900 538 000 1 036 000
1910 553 000 1 145 000
1920 512 000 1 129 000
En þess er að minnast að árið 1920 eimir
enn eftir af kalárinu mikla 1918.
Búfjáreignin er i samræmi við þetta. Á árun-
um 1910—1920 fækkar nautgripum heldur en
hitt (25 978, og 23 497). Sauðféð stendur í stað
(578 634, og 578 768) en hestum fjölgar, eru
44 815 árið 1910 en 50 645 árið 1920. Um mjólk-
urframleiðsluna er þannig ástatt, að það er
mjólkurskortur i hinum vaxandi höfuðstað á
árunum kringum 1920. Þessi ár eru þó tíð
smjörbúanna. Hið fyrsta er stofnað árið 1900,
árið 1906 eru þau orðin 34 og framleiða 127,
500 kg. af smjöri, 1912 hefir búunum fækkað
niður í 31 en framleiðslan hefir aukist i 184,
500 kg. Úr því dregst þessi starfsemi saman
svo að 1918 eru smjörbúin ekki nema 12 og
framleiðslan ekki nema 30 smálestir. Þetta var
samt merkileg viðleitni og framsókn í bú-
skapnum. Nýjar þarfir og ný viðhorf báru
fram bætt og stærri úrræði, mjólkurbúin koma
i stað smjörbúanna. Mjólkurfélag Reykjavíkur
er stofnað 1917 og kemur sér upp mjólkurstöð
1920. Mjólkurfélagið Mjöll i Borgarfirði byggir
skála á Beigalda i Borgarhreppi árið 1919 og
kemur þar fyrir vélum til rjómaniðursuðu.
Það er liinn fyrsti mjólkuriðnaður.
Sláturfélag Suðurlands er stofnað 1907 og
hefst til áhrifa. Búnaðarsamböndin hefjast einn-
ig til áhrifa um þessar mundir. Búnaðarsam-
b”and Austurlands stofnað 1904, Bsb. Vestfjarða
1907, Bsh. Suðurlands 1908, Bsb. Borgarfjarðar
1910 og Bsb. Kjalarnesþings 1912. Fram til
1910 er ekki nema einn dýralæknir starfandi
á landinu, með búsetu í Reykjavik, en það ár
bætist annar við með búsetu á Akureyri.
Það rofar til í búskapnum á þessum áratug,
vakandi menn leita sér vega, en skortir margt
til þess að slcriður komist á framkvæmdirnar.
Það sem mest skortir, til þess að gera meira
en að þoka ræktuninnni áfram hægum fetum,
er áburður og tækni, en án stóraukinnar rækt-
unar situr i raun og veru allt við hið sama
i sveitunum.
IV.
Félag bjartsýnna manna á Akranesi kaupir
fyrsta traktorinn og fær til landsins 1918. Ekki
varð sú tilraun að verulegu gagni, vélin vann
vel í flögum en henni reyndist ofraun að
plægja seigt land sem eigi hafði áður verið
rótað við.
Árið 1917 stofnuðu Skeiðamenn áveitufelag
0g vinna hefst við framkvæmd áveitunnar.
Flóaáveitufélagið er stofnað 1918 en fram-
kvæmdir við þá áveitu hefjast ekki fyrr en
1922. Árið 1919 er keypt skurðgrafa til þess
að grafa aðalskurð Skeiðaáveitunnar ag síðar
aðalskurð Flóaáveitunnar. Samhliða gröfunni
voru keyptir frá Ameríku 2 beltatraktorar og
sá þriðji og fjórði um haustið sama ár og næsta
vor, að Laxárnesi í Kjós og til Akureyrar.
Skurðgrafan vann mikið svo sem ætlað var,
en markaði eigi önnur spor i framræslumal-
unum. Traktorarnir urðu að litlu liði við jarð-
vinnslu, en voru fremur notaðir til annars.
í sambandi við stóráveitur þessar er mikilg
að minnast. Hinn danski verkfræðingur Thal-
bitzer gerði áætlanir um flóaáveituna 1906—
1907. Hann dvaldist þá um tvo mánuði á landi
hér og kynntist staðháttum. í áætlun sinni um
áveituna segir hann ákveðið að það verði á-
reiðanlega ekki hægt að fá vinnuafl innan-
lands til þess að vinna verkið, það verði að
flytja inn verkamenn frá útlöndum, til þess
að því verði komið í verk að grafa áveitu-
skurðina á 2—3 árum. Svo dauft fannst verk-
fræðingi þessum þá yfir Suðurlandi, svo litla
trú hafði hann á framkvæmdasemi og verk-
legri getu íslenzkra bænda, var Thalbitzer þó
mætur maður og velviljaður. Fimmtán árum
síðar er verkið liafið undir stjórn Jóns Þor-
lákssonar, því var lokið að mestu á 5 árum,
það reynist enginn erfiðleiki að fá vinnuafl
til þess að grafa. Mest eru það heimamenn
á Suðurlandsundirlendinu sem stinga um 440
þús. rúmmetra upp úr skurðum, sem eru um
300 km að lengd, á þessum árum. Og þetta er
gert án þess að sjáanlegt sé að önnur störf séu
vanrækt á nokkurn hátt. Þetta er mikill við-
burður i nýsköpunarsögu hins ísl. landbún-
aðar. Gröfturinn í Flóanum sýndi svo að
ekki var um að villast, að bændurnir gátu
valdið miklu við að bæta jarðir sinar. Öll
svartsýni var óþörf. í raun ag veru biðu bænd-
urnir aðeins eftir betri tækjum og mikilvirkari
en rekunni, hnausakvíslinni og undirristu-
spaðanum. Biðin varð ekki löng. Árið 1919
ræðst Sigurður Sigurðsson skólastjóri á Hólum
að Búnaðarfélagi íslands, fyrst sem formaður
félagsins, síðar sem framkvæmdastjóri. Þá
verða þáttaskil. Hann hafði stofnað Ræktunar-
félag Norðurlands fyrir Norðlendinga og með
þeim. Nú var að hafa landið allt undir. Sig-
urður kemur til leiðar, að efnt er til Búsáhalda-
sýningar i Reykjavík vorið 1921. Sýningin
varð ekki eins mikil og góð eins og til var
ætlast. Það ár skall yfir kreppa er náði til bú-
skapar eigi siður en annars, og sem eigi varð
fyrir séð er ákvörðun um sýninguna var tekin
1919. Kreppa sú dró mjög úr sýningunni,
samt er hún allmikill viðburður. En sama
ár skeður annað meira af völdum Sigurðar
og B. f., og var raunar þáttur sýningarinnar,
eða í sambandi við hana. Þiifnabaninn er
keyptur til landsins. Fyrst einn til Reykjavíkur
eða Sunnanlands 1921, og annar til Akureyrar
1922, Hœktun með vélaafli er hafin.
Notkun hinna stóru, þungu og miklu véla,
sem nefndir voru hinu táknræna nafni Þúfna-
banar, mishepnaðist i raun og veru, not þeirra
urðu skammvinn við ræktun íslenzkrar jarðar.
Slikt er eklci að undra, því að þann veg fór
einnig í öðrum löndum, þar sem vélar þessar
voru teknar i notkun. Samt var þúfnabana-
vinnan bylting. Tilraunin varð dýr, svo að B. f.
riðaði við, en hvað um það. Eftir á sást betur
en þá var hægt að sjá, að þúfnabanaflögin voru
uppliaf nýs landnáms, jafnvel þau sem ekki
komust i rækt — slíkt var til — vegna vönt-
unar á framræslu eða fyrir aðrar sakir. Á stöku
stað spruttu upp viðir vellir eftir þúfnabanana.
Vifilsstaðamýrin 1922, svo sem fyrr er sagt.
Vorið 1923 tætum við 25 lia spildu á kotbýl-
inu Korpúlfsstöðum, sem Thor Jensen hafði
þá tekið til ræktunar. Slíkar ræktunarspildur
voru áður óþekkt og óhugsanlegt fyrirbæri.
Aldrei hafði slík vorönn verið unnin á íslenzku
býli. Árin 1921—24 eru tættir 323,5 ha með
þúfnabana i nágrenni Reykjavikur, og árin
1922—23 um 100 ha i nágrenni Akureyrar.
Ein minning frá ræktunarstarfinu á Korp-
úlfsstöðum vorið 1923. Er vinnan hófst gekk
okkur Gunnl. Gunnlaugssyni fremur treglega,
þúfnabaninn var ekki í góðu lagi, smábilanir
nær daglega og tafir svo að lítið miðaði áfram
verkinu. Thor kom upp eftir daglega og leit
eftir, sagði fátt, en ég skildi vel að hann var
ekki sem ánægðastur og kveið þvi að settu
marki yrði ekki náð, að koma spildunni í rækt-
un þá um vorið, það er að fullvinna landið og
sá i það. Ég gat engu lofað en taldi góða
von um að vinnslunni yrði lokið í tæka tið.
Svo fór Thor Jensen úr bænum mig minnir
vestur að Haffjarðará. Baninn komst i lag,
Afmælisblað VlSIS
VÍSIR 50 ÁRA
59