Vísir - 14.12.1960, Qupperneq 77

Fyrsti rafailinn á íslandi, sem Jóhannes Reykdal flutti inn.
stærri en hina fyrri og veitu frá henni niður
á Vatneyri. Ennfremur byggði liann vatnsafls-
stöð fyrir Bíldudal 1916—’19 og leiddi rafork-
una háspennta innan úr dalnum út í kauptún-
ið, með 3000 volta riðstraumslínu að spenni-
stöð, er afspennti strauminn niður i 220 volta
kerfi um byggðina. Jafnframt þessu setti hann
upp margar smástöðvar i sveitum.
Halldór vann mikið að raflögnum í hús i
Reykjavík, þótt þar væri eigi komið ennþá
rafmagn til Ijósa. Menn bjuggust við að það
mundi koma fljótlega. Þannig voru lagðar raf-
lagnir í húsin, er byggð voru við Tjarnar-
götuna, suður með tjörninni 1906 og næstu ár.
Það leið heldur ekki á löngu, unz einstakir
menn konni sér upp smá einkastöðvum knún-
um með benzín- eða olíuhreyflum. Þessum
smástöðvum fjölgaði einkuin á heimsstyrjaldar-
árunum fyrri. En' svo tóku nokkrir framtaks-
samir menn sig til og koinu upp stærri disil-
stöðvum og lögðu veitukerfi frá þeim til næstu
húsa og um lieil bæjarhverfi í Reykjavík. Stærst
þessara stöðva var Nathan & Olsens-stöðin er
byggð var i skúr, sunnanvert við verzlunar-
hús þeirra í Póstlnisstræti, sem nú er Reykja-
vikurapótek. náði veitukerfi þessarar stöðvar
um mikinn hluta miðbæjarins. Tvær sams
konar lireyfilstöðvar voru byggðar í austur-
bænum, önnur við Vatnsstíg, en hin á Njáls-
götunni. Samskona stöðvar voru byggðar i
Vesturbænum. Munu stöðvar þessar alls hafa
verið um 40 talsins og heyrðust vélaskellirnir
um allan bæinn.
Það er því eigi að undra, að raddir kæmu
fram um það, að bæjarstjórnin tæki raflýsing-
armálið í sínar hendur og sameinaði allar
stöðvarnar i eitt kerfi. Varð svo úr, að bæjar-
stjórnin ákvað eftir miklar umræður, að ráðast
■* að virkja í Elliðaánum 1918. Var byrjað þar
á verki árið eftir og gat virkjunin tekið til
starfa 1921. Þá var Nathan & Olsensstöðin
Hutt til Hafnarfjarðar og tók við af gömlu raf-
liósastöðinni við Hafnarfjarðarlækinn, en
hinar stöðvarnar í Reykjavik voru ýmist lagðar
niður eða fluttar til annarra bæja.
A sama hátt og i Reykjavík tóku menn upp
raflýsingu víða annarsstaðar á landinu með
smá hreyfilsstöðvum þar sem ekki náðist
til viðráðanlegs vatnsafls. En þar sem vatns-
afl var tiltækt, var það tekið fram yfir olíu-
hreyflana.
Þannig var komið upp vatnsaflsstöð fyrir
Siglufjörð árið 1913. Var það 40 hestafla stöð
við læk þann er rennur úr Hvanneyrarskál.
Það vatnsafl varð brátt ónógt og var þá sett
Upp dísilstöð til viðbótar.
1913 var einnig komið upp vatnsaflsstöð
við Fjarðará í Seyðisfirði. Var það i fyrstu 60
hestafla stöð er síðar var stækkuð nokkuð og
er enn starfandi. 1919 var sett upp vatnsafls-
stöð við Húsavikurá, 75 hestöfl og starfaði
hún um þrjá áratugi, þangað til Húsavík fékk
rafmagn frá Laxárvirkjuninni.
Af dísilstöðvunum fram til 1920 má nefna
stöðvar á Þingeyri og Hólmavík, hvortveggja
smástöðvar er komu 1920, einnig stöð á ísafirði
50 hestöfl, á Eyrarbakka 30 hestöfl og í Ólafs-
firði 20 hestöfl.
Arið 1920 er þá svo komið, að rafljósastöðvar
Þafa verið settar upp víða í kaupstöðum og
kauptúnum landsins og mun láta nærri, að
samantalið afl þeirra hafi verið um 500 hest-
öfl, þar af 2/3 hlutar vatnsafl. Landsmenn
höfðu komið þessum stöðvum upp sjálfir. Raun-
ar var ]iað þýzkt firma, Siemens Schuckert,
sem byggði vatnsaflsstöðina fyrir Seyðfirð-
Inea, en Guðmundur Hlíðdal, síðar póst- og
sim-'málastjóri, var umsjónarmaður við upp-
setninguna, en hann var þá starfsmaður
firinans.
Enn einn mann má nefna frá fyrstu tugum
ahlarinnar, er gerðist hrautryðjandi í raforku-
hiálum austanlands og norðan. Það var Indriði
Þelgason, sem enn er á lífi og enn starfandi
a Akureyri. Hann fór að loknu búfræðinámi
a Eiðum árið 1904 til Danmerkur, var um tima
við nám í Askov lýðháskóla, en tók þá fyrir
''afvirkjanám og kom að því loknu til Seyðis-
fjarðar árið 1911, og gerðist þar rafvirkja-
'Ueistari tveim árum áður en Fjarðarárvirkjun-
in var framkvæmd. Starfaði Indriði á Aust-
fjörðum um skeið, en fluttist síðan til Akur-
eyrar og hefur unnið þar ötullega að virkjunar-
málum norðanlands síðan.
Eins og áður er getið voru rafmagnsmálin í
Reykjavík mjög til umræðu i blöðum og á
bæjarstjórnarfundum þegar á fyrsta áratugi
aldarinnar. Varð þá sú lausn á þessum málum,
að sett var upp gasstöð árið 1910 til lýsingar
og matareldunar með gasi, og jafnvel nokkrir
gaslireyflar voru settir upp á verkstæðum.
Rafveitumálunum var frestað, en aðeins um
stundarsakir, og þegar smárafljósastöðvarnar
tóku að rísa upp á heimsstyrjaldarárunum
fyrri, urðu æ háværari raddir um að fá raf-
magn til Ijósa og rekstrarvéla. Bæjarstjórn
fékk þá til norska verkfræðiráðunauta til að
athuga virkjunarskilyrði i Elliðaánum. Gerðu
þeir mælingar og athuganir sínar árið 1916
og skiluðu álitsgerð sinni snemma árs 1917.
Lögðu þeir til að byggð yrði 5000 hestafla
vatnsaflsstöð, við Elliðaárnar, með stíflu ofan
við Efri-fossana hjá vatnsveitubrúnni. Skyldi
virkjunin með veitukerfi kosta 2,6 millj. kr.
miðað við verðlagið 1916. Bæjarstjórn þótti
þessi kostnaður of hár, hann væri óviðráðan-
legur og fól því verkfræðingnum Jóni Þorláks-
syni og Guðm. Hlíðdal að gera tillögur um
ódýrari virkjunarlausn. Skyldi fyrsta virkjunin
aðeins vera til að hæta úr brýnustu þörf bæjar-
búa til Ijósa og iðnaðar. Árið eftir komu þeir
með tillögur sínar og ákvað bæjarstjórnin að
virkja samkvæmt minni og ódýrari tillögunni,
1000 hestafla stöð með inntaksstíflu í norður-
kvísl Elliðaánna ofanvert við Árbæ. Fékkst
þar 40 m fallhæð á 1000 m vegarlengd. Skyldi
það kosta 1,75 millj. kr. með öllu veitukerfi.
Árið 1919 var fengið tveggja millj. kr. lán í
Danmörku fyrir þessum framkvæmdum. Stöð-
in var stækkuð i meðförunum upp í 1500 liest-
öfl með tveim vélasamstæðum, annari 500
hestafla, hinni 1000 og aulc þess var gert ráð
fyrir þriðju vélasamstæðunni einnig 1000 hest-
afla, er siðar skyldi koma.
Stöðin tók til starfa liaustið 1921 og voru þá
tengd við veitukerfið um 800 hús, er allflest
höfðu haft rafljós áður frá smástöðvum i
bænum, en önnur hús komu síðar til viðbótar
eftir því sem raflagnir þeirra urðu tilbúnar.
Menn hættu þá almennt við gaslýsinguna og
tóku upp raflýsingu.
Þegar á fyrsta rekstrarárinu 1922 var sýnt
að 1500 hestöfl myndu ekki verða nægjanleg
nema 1 til 2 ár og var því á árinu 1923 bætt
við þriðju vélasamstæðunni. Hafði stöðin þá
2500 hestöfl og hélt því um áratug, þar til enn
var bætt við fjórðu vélasamstæðúnni 1933,
2000 hestöflum.
Elliðaárnar voru ótryggar i frostum framan
af og var þvi unnið að því fyrstu árin að koma
upp miðlunarstiflu við Elliðavatn, stækka inn-
taksstífluna og gera ýmsar lagfæringar við
árnar. Þessar aðgerðir báru ágætan árangur
svo að fært varð að leggja í vélaaukninguna
1933 úr 2500 hestöflum upp í 4500 hestöfl.
Steingrímur Jónsson varð fyrsti rafmagnsstjóri
Reykjavíkur. Féll í hans hlut að sjá um lag-
færingar í Elliðaánum fyrstu starfsárin og
síðan að ráða fram úr leiðum til eð sjá fyrir
vaxandi raforkuþörf Reykvíkinga.
Skömmu á eftir Reykjavík með Elliðaárnar
fóru Akureyringar á kreik og hugðust virkja
vatnsafl hjá sér. Höfðu þeir augastað á Glerá,
er rann svo að segja gegn um bæinn. Kom þá
Frímann B. Arngrímsson aftur fram á sjónar-
sviðið, en hann var þar búsettur. Taldi hann
Glerá ófullnægjandi og benti á Fnjóská, er væri
mun stærri. Ivom hann á ný fram með tilboð i
vélar og rafbúnað frá sínu gamla firma i
Bandaríkjunum.
Bæjarstjórn Akureyrar fékk þá til sænska
verkfræðiráðunauta og byggði að þeirra til-
lögu vatnsaflsstöð við Glerá er nýtti 15 m fall
og hafði 300 hestöfl í tveimur vélasamstæðum
jafn stórum. Tók virkjun þessi til starfa 1923.
Glerá reyndist heldur ekki vel og var þvi fljót-
lega bætt við dísilsamstæðu 150 hestöfl i stöð-
’na. Einn þeirra manna er komu hingað til
lands frá Sviþjóð til að sjá um uppsetningu
véla Glerárvirkjunarinnar var Knut Otterstedt,
er varð rafveitustjóri á Akureyri og hefir gegnt
þvi starfi siðan. Glerárvirkjunin starfaði ein
fyrir Akureyri i hálfan annan áratug. Þó hafði
verksmiðjan Gefjun litla vatnsaflsstöð neðar í
Glerá fyrir rekstur sinn.
Á þessum áratugi, 1920—’30, var ennfremur
byggð vatnsaflsstöð fyrir Fáskrúðsfjörð. Varð
virkjuð hestaflatala á þessu timabili tæplega
3000 hestöfl eða um það bil sexföld á við það
sem áður var komið frá byrjun.
Eins og áður var sagt, var bætt við 2000
hesta-vatnshverfli í Elliðaárstöðina 1933. Var
þá þegar fárið að bera á þvi, að þörf myndi
vera að fá meira rafmagn til aukinna lieimilis-
nota, auk þess sem vélakosturinn í iðnaði óx
töluvert á ári hverju. Var farið að verða ljóst
að Elliðaárnar myndu ekki duga til frambúðar
þótt fullvirkjaðar yrðu, en þar var tiltölulega
auðvelt að virkja 25 m fall ofan við 40 metrana,
sem nýttir voru. Mátti þannig fá 2800 hestöfl
enn til viðbótar. Var því, jnfnframt vélavið-
bótinni og áður, unnið að athugunum á
virkjunarskilyrðum við Sog, er nærtækast var
hinna stærri fallvatna. Varð það til þess að
Reykjavíkurbær fékk sérleyfi hjá Alþingi til
byrjunarvirkjunar i Sogi vorið 1933, áður en
vélaviðbótin í Elliðaárstöðinni var komin í
gagnið.
Var þá á næstu árum unnið að undirbúningi
fyrstu virkjunar í Sogi. Fengnir voru þegar á
árinu 1933 tveir norskir virkjunarráðunautar,
þeir A. Berdal, byggingaverkfræðingur og
.1. Nissen, rafmagnsverkfræðingur, til að lita
á staðhætti við Sog. Komu þeir hingað sumarið
Afmælisblað VÍSIS
VÍSIR 50 ÁRA
77