Vísir - 14.12.1960, Síða 88

Þóroddur Guðmundsson:
Fagrar bókmenntir
í 50 ár
INNGANGUR.
Oft lieyrist um það talað, hvilik bylting
orðið hefur í samgöngum og atvinnulífi á þess-
ari öld. Fjarlægðir hafa verið sigraðar, vélar
tekið erfiðið af höndum manna og hugum,
þægindi og þrifnaður stóraukizt, risavaxnar
hallir komið i stað torfkofa og timburhjalla,
fatnaður fríkkað, skemmtanir margfaldazt.
í andlegu tilliti eru þó breytingarnar sízt
minni en á verklega sviðinu, enda á suman
hátt orsakir byltinganna i efnisheiminum, að
öðru leyti afleiðingar þeirra, og er stundum
örðugt að greina þar á milli. Sem dæmi þess,
hverju ein vísindagrein, læknisfræðin, hefur
áorkað, má nefna það, að hún er nálega búin
að vinna bug á hættulegustu sjúkdómum fyrri
tíma, svo sem holdsveiki, sullaveiki, berklum
o. fl., og meðalaldur manna hefur lengzt um
áratugi.
Hvað listum viðvíkur, gegnir svipuðu máli.
í tónlist, leikmennt og myndagerð hafa risið
UPP heilar stéttir fólks til þjónustu við
skemmtanalífið, skreytingu híbýla o. s. frv.,
þar sem fyrr meir iðkaði varla nokkur þessar
listir nema i hjáverkum. Nýjar stefnur hafa
flætt yfir og gerbreytt smekk manna og við-
horfum, svo að meiri breytingar hafa varla
orðið á fimm öldum óður en á jafnmörgum
áratugum nú.
Um bókmenntir giidir að visu nokkuð öðru
máli. Akur þeirra er þaulræktaðri en jörð
annarra mennta hér á landi. Byltingin þar
er því ekki eins gagng'er og umbrotin á öðrum
sviðum menningar og þjóðhátta. Eigi að siður
er bókmenntaþróun síðasta aldarhelmings
mjög ör og næsta forvitnilegt að leiða hugann
að svo mikilvægu efni. Skulu fyrst gerð nokkur
skil yngri listgreinum, leikritagerð og sagna-
skáldskap, siðan tekin til meðferðar ljóðasmið-
in og loks rakin þróun og áhrif og tekin dæmi
um strauma erlendis frá.
LEIKRITUN.
Sigurður Pétursson sýslumaður, faðir ís-
lenzkrar leikritunar, átti tvö hundruð ára af-
mæli i fyrra, svo að ekki hefur sú listgrein
lengi vaxið. Eftir Sigurð voru þeir Matthias
Jochumsson og Indriði Einarsson helztu leik-
ritaskáld 19. aldar. Um leikrit Matthíasar rita
ég ekki, þar sem þau eru frá eldri tima en
Matthías Jochumsson. Indriði Einarsson.
88
FORMÁLI.
Að gefnu titefni skal þess getið, að rit-
gerð þessi er ekkert skáldatál, •heldur aðeins
gfirlit. Enginn þarf þvi að ætla, að hér séu
nefnd öll skáld frá ofangreindu tímabili,
ekki einu sinni öll góðskáld. Nöfn manna
og verk þeirra eru aðeins nefnd samhengis
vegna og til skýringar þróuninni, en ekki
til að draga markalinu milli stórra og lítilla
spámanna. Þvi má vera, að höfundar,
sem ógetið er, séu engn ómerkari listamenn
en sumir þeir, sem á er minnzt eða gerðir
eru að umtalsefni. Einnig bið ég lesendur
muna það, að mér var skammtað rúm og
varð af þeim sökum að sleppa mörgu og
mörgum, sem ég hefði viljað taka með.
hér um ræðir. Hjá Indriða koma fyrst fram
áhrif sýmbólsku stefnunnar i islenzkri leik-
ritagerð (Skipið sekkurj. Annars var Indriði
rómantískt skáld, eins og söguleikrit hans,
Sverð og bagall, sýnir vel, en þó ævintýra- og
þjóðsagnaleikirnir enn þá skýrar. Vinsælust
þeirra hefur Nýársnóttin orðið, en i Dansinum
í Ilruna leggst hann dýpst. Dansinn birtist
1921, þegar Indriði var sjötugur.
Indriði var einn helzti brautryðjandi ís-
lenzkrar leiklistar. Framarlega i þeirri fylkingu
stóð og samtiðarmaður Indriða, litið eitt yngri,
Einar H. Kvaran, sem einnig var gott leik-
ritaskáld (Lénharður fógeti, 1913, o. fl.) En
með Fjalla-Eyvindi Jóhanns Sigurjónssonar,
sem varð frægur af þvi verki viða um lönd
veturinn 1911—12, eignumst vér fyrst leikrit
á heimsmælikvarða. Það er rammislenzkt í
anda, fullt af ljóðrænni fegurð og gætt drama-
tiskum þunga. Þá var Jóhann enn ungur að
aldri (f. 1880). Siðar samdi hann tvö önnur
merkileg leikrit, hvort á sinn hátt, Galdrct-
Loft og Lyga-Mörð, þó að eigi hlytu þau slíka
frægð sem Fjalla-Eyvindur. Þvi miður and-
aðist Jóhann fyrir aldur fram. Rættust því
aldrei til fulls þær vonir, sem menn höfðu
gert sér um framhald afreka hans.
Litlu síðar en Jóhann tók Guðmundur Kamb-
an að semja leikrit, fyrst Höddu Pöddu sama
árið sem Fjalla-Eyvindur kom fyrir almennings
sjónir. Hún virtist bera nokkurn blæ af Jó-
Jóhann Sigurjónsson. Guðmundur Kamban.
VÍSIR 50 ÁRA
hanni. En síðar tókst Kamban að losna undan
þeim áhrifum og skapa sjálfstæð verk, sum
ágæt, t. a. m. Sendiherrann frá Júpiter og Skál-
holt. Flest leikrit þeirra Jóhanns og Guðmund-
ar báru mjög rómantískan blæ, enda þótt a.
m. k. hin fyrstu þeirra þróuðust i andrúms-
lofti Kaupmannahafnar, kenndu sig við Brand-
es og raunsæisstefnuna.
Þriðja leikritaskáldið á aldur við Jóhann
Sigurjónsson og Guðmund Kamban var Sig-
urður Eggerz. En þrátt fyrir ósvikið skáld-
skaparbragð að leikritun hans, sem voru ef
til vill enn þá rómantískari en verk hinna,
náðu þau hvorki frægð né vinsældum á borð
við þau.
Merkasti leikritahöfundur Vestur-íslendinga,
og um leið í fremstu röð íslenzkra skálda á
þessu sviði, var sýmbólistinn Guttormur J.
Guttormsson. Hringurinn og fleiri stutt leikrit
hans eru perlur.
Að sálfræðilegri dýpt og mannlegum skiln-
ingi liafa naumast önnur leikritaskáld tima-
bilsins komizt lengra en Kristín Sigfúsdóttir
í sjónleik sínum Tengdamömmu, sem er afrek,
miðað við aðstæður einyrkjakonu i sveit.
GuIIna hliðið er það af leikritum Daviðs
Stefánssonar, sem mestrar hylli hefur notið.
Það mun nú vera vinsælasta íslenzka leikritið,
ásamt Skugga-Sveini séra Matthíasar, enda
þjóðlegt i bezta skilningi þess orðs, kímið á
yfirborði, en alvöru þrungið undir niðri og
mæta vel heppnað, prýtt einkar hugþekkri tón-
list eftir Pál ísólfsson. Það hefur verið þýtt
á erlend mál og leikið allviða erlendis við
góðar undirtektir.
Meðal frumlegustu leikrita timabilsins er
Uppstigning eftir Sigurð Nordal (1946). Það
fjallar um uppreisn gegn lognmollu smóbæjar-
tífsins og er gætt skemmtilega ferskum blæ.
Leikritið Snæfriður íslandssól, samið upp úr
íslandsklukku Halldórs Kiljans Laxness, náði
fádæma vinsældum á sviði Þjóðleikhússins
eftir opnun þess. Um svipað leyti var sýndur
þar sjónleikurinn Jón Arason, verðlaunaverk
eftir Tryggva Sveinbjörnsson, eitt helzta leik-
ritaskáld íslenzkt á umræddu timabili. Hann
kvaddi sér fyrst hljóðs með sorgarleiknum
Myrkri (i Óðni 1920).
Annars virðast tilraunir síðustu ára í leik-
ritagerð hafa borið misheppnaðri árangur en
önnur bókmenntaviðleitni. Er sem vanti
Davið Stefánsson. Halldór Kiljan Laxness.
Afmælisblað VlSIS