Vísir - 14.12.1960, Síða 116

Lárus Sigurbjörnsson:
Lárus Sigurbjörnsson.
REYKJAVÍK 1910
Reykjavík bernskuára minna, eða Reykjavík
eins og hún var 1910 og árin þar um bil,
kemur mér oft fyrir hugarsjónir eins og ung
stúlka, sem stendur frammi fyrir spegli og
segir: „Ég er að verða stór“. Og hér við hætist,
að stúlkan er falleg, bráðefnileg, og fötin, sem
hún mátar frammi fyrir speglinum eru með
þjóðlegra sniði en þau sem liún nýverið hefur
lagt til hliðar. Danska sniðið frá byrjun hinnar
fyrri aldar er að mestu horfið, það er greini-
legt, að hér eftir og um leið og hún tekur við
forustuhlutverki á þjóðarbúinu verður hún i
fasi og allri framkomu íslenzk og þjóðleg.
Á engu árabili í sögu bæjarins hefur hann
vaxið hlutfallslega meira en á áratugnum eftir
aldamótin. Þá tvöfaldaðist íbúatalan, um alda-
mót 5812 ibúar, 1910, 11449. Húsin i bænum voru
560 aldamótaárið, 1115 tíu árum síðar „flest i
einu búsi (Rjarnaborg) 113 manns (2 fleira en í
öllu Austurstræti) “, segir eitt vikublaða bæj-
arins hróðugt, enda húsin smá, flest einnar
hæðar portbyggð timburhús. Svo ör var vöxtur-
inn og byggingin skipulagslítil, að útlendingar
þóttust geta líkt Reykjavík við gullnámabæi
i Alaska, en skólapiltar að norðan, sem fóru
um vor úr bænum eitt árið og komu að hausti,
þótti sem bærinn væri nýr tilsýndar. Þá
byggðist Stýrimannastígur, Grettisgata og Njáls-
gata langleiðina, og þessi árin tengdist Hverf-
isgata miðbænum með lögðum vegi frá brú
á Læknum hjá Kalkofnsvegi inn i hverfið,
Skuggahverfi.
Ef gengið er um bæinn í dag, ber enn fyrir
augu mikið til óbreyttar myndir frá þessu
mikla byggingartímabili. Frá Skálholtsstíg séð
er Miðstræti með hinum stóru portbyggðu
tveggja hæða húsum gott sýnishorn þess stór-
hugar, sem stýrði verki dugnaðarmanna ára-
tugsins, Einars Pálssonar trésmiðameistara
o. fl., sem enn voru ekki komnir upp á lag
með að nota semcnt til húsagerðar. Stein-
öldin var á næstu grösum. Fyrsta stórhýsi
hennar, hús Helga Magnússonar í BankastræF,
var komið, en steyjjutæknin var of seinvirk
enn sem komið var, það varð að byggja yfir
fólkið, þess vegna spruttu timburhúsin upp
svo að segja á einni nóttu, grind, klæðning og
bárujárn. Bárujárnshúsin settu meir og meir
svip á bæinn, væru þau skemmtilega máluð
gáfu þau götunum vingjarnlegan svip og til-
breytilegan, sem sjá má, þegar- gengið er upp
Stýrimannastiginn. Viða risu bárujárnshúsin
upp á óbyggðum lóðum i námunda við eða
á útmældum blettum til tómthúsmanna og
blönduðu þannig blóði við steinbæjabygging-
una frá síðustu áratugum fyrri aldar. Þetta
jók ekki lítið á tilhreytnina í ásýnd bæjarins,
en gat haft hálf ömurlegan svip i sudda og
rigningarveðri, eins og illa tennt hraunbrún.
Annars voru — og eru, þeir fáir, sem eftir
eru — gömlu steinbæirnir vinalegar bygging-
ar og byggingarsögulega merkilegir fyrir það,
að þeir eru beinir arftakar torfbæjanna og
í vissu tilliti þáttur í íslenzkri byggingarlist,
því að það eru reykvískir steinsmiðir, sem
lærðu fyrstir að höggva og setja grjót í hleðslu
þegar tugthúsið við Skólavörðustíg og Alþingis-
liúsið var byggt, Fyrsti steinbærinn (úr ó-
höggnu grjóti), hús Þorbjargar Sveinsdóttur
ljósmóður, stendur enn við Skólavörðustig
og er nú rétt rúmlega 100 ára, en obbinn af
steinbæjunum var byggður um 1890. Tómt-
húsið gamla eða torfbærinn var einbursta
bygging oftast og ávallt með viðbyggðu hlóðar-
eldhúsi. Steinbærinn var einbursta en eld-
húsinu sleppt sem sjálfstæðri byggingu, elda-
vélin kom til sögunnar 1861.
Vaxtarlögin í byggingu bæjarins eru sýnileg
athugulum vegfaranda. Það þarf ekki annað
en að ganga inn Hverfisgötu til þess að sjá
nær öll tilbrigðin allt frá steinbæjunum við
Klapparstig og neðst við Frakkastig, Byggðar-
enda, til stórhýsa úr járnbentri steinsteypu.
Mest ber á bárujárnshúsunum frá þessu vaxtar-
tímabili, sem hér um ræðir, og skaga mörg
þeirra út fyrir eðlilega gangstéttarbreidd út
í götuna annars vegar til angurs bæjaryfir-
völdunum og trafala eðlilegri nútímaumferð.
Gamla götubreiddin má vel minna á kerru-
tímabilið, Reykjavík 1910 þekkti ekki aðra
bíla en Thomsensbilinn, sem strákar urðu að
raða sér á og ýta upp Bankastræti ef fara
átti inn Laugaveg.
Reykjavík óx á langveginn þá sem nú.
Byggðin var komin fram úr Ráðleysu og jafn-
vel Byggðarendi stöðvaði ekki vöxtinn. Lengd
bæjarins frá vestri til austurs hafði vaxið
mönnum í augum fyrr. Þess vegna sagði
sveitarmaðurinn, að ekki væri kyn þótt sitt-
livað færi aflaga í Reykjavík, þar sem hún
„byrjaði í Bráðræði en endaði i Ráðleysu“,
en svo var innsta hús við Vegamótastíg (Lauga-
veg) ,nokkuð frá öðrum húsum, nefnt i dag-
legu tali. Byggðin náði samfelltt inn á Baróns-
stíg en þar fyrir innan slitrótt bygging við
Laugaveg og stök liús eins og' Hanshús, þar
sem Hans póstur bjó, austan Skólavörðuholts.
Vestan miðbæjar slitu tún byggðina svo að
segja í sundur. Þar sem Geirstún gekk lengst
til norðurs hékk vesturbærinn á bláþræði,
Vesturgötunni einni, við miðbæinn, að slepptri
Túngötu eða öllu heldur Landakotsstíg, sem
varla gat heitið kerrufær. A túnunum, frá
Hólavelli suður á Mela og vestur undir Bræðra-
borgarstíg var lítil byggð komin. Þar munaði
mest um Stýrimannastiginn, sem er fyrsta
innrás byggðarinnar á túnin. Á þeim sjálfum
voru fyrst byggð húsin Ás og Hof einmitt
á þessu tímabili, nú við Sólvallargötu, en
í suðurjaðri þeirra voru steinbæirnir Akur-
gerði og Einholt. Sunnar enn var Sauðagerði
og vestar Bráðræðisholt, tengt vesturbyggð-
inni með slitróttri byggingu með Framnes-
veginum.
Þetta var sú Reykjavík, sem leit á sjálfa
sig í speglinuin 1910 og fann til þess að hún
væri að verða stór. Og okkur, sem þá voru
að slíta barnsskónum fannst hún stór. Það var
löng leið úr Vesturbænum niður í Miðbæ og
Austurbærinn var nærri því framandi og
stundum fjandsamlegur heimur, þegar sló í
brýnu milli strákanna i bæjarhlutunum. Fyrstu
viðkynningu við Austurbæinn og sökum þess,
að þar bjó líka gott og skikkanlegt fólk (með
vissum undantekningum úr hópi jafnaldra)
fengum við bræður sem fótsárir útburðarmenn
Vísis á Njálsgötu, Grettisgötu og Hverfisgötu.
Þar voru margar góðar konur, sem áttu það
til að stinga upp í mann kandísmola, ef
blaðið kom fljótt. — Siðan hafa allar vega-
lengdir stytzt til muna.
Séð úr turninum í Hamarshúsinu snemma árs 1908.
116
VÍSIR 50 ÁRA
Afmælisblað VÍSIS