Andvari - 01.01.2003, Page 103

andvari
„HIÐ FAGRA, GÓÐA OG SANNA EREITT"
101
eru að minnsta kosti allt önnur, eins og vel kemur fram þegar hann ber saman
skáldskap og heimspeki og gerir grein fyrir þeim reginmun sem er á þessum
greinum. Þar sem skáldskapurinn einkennist af tilfinningatjáningu, innsæi og
óljósum (rómantískum?) grun, byggist heimspekin á skynsemi og rök-
hugsun. Heimspekingar erfiða með andanum, segir hann, og „láta ei fegurð-
arinnar hugsjón stjórna sínum framkvæmdum" (338). A öðrum stað segir
hann:
Skáldskaparlistin og heimspekin mega ekki verða samferða á hárri tröppu. Skáldskap-
urinn er hjartans mál. Það er fullt af tilfinnunum, oft óljóst. Sá sem fer að verða heim-
spekingur hættir að vera skáld. Hann vill vita grundvöll fyrir öllu og talar aldrei eftir
tómum innblæstri, hann leggur bönd á tilfinnanna sjálfkrafa útflot í kvæðum og ræðum
... (139)
Þessi umræða ætti að sýna hversu fráleitt það er að draga upp einhliða mynd
af Tómasi sem jarðbundnum nytjahyggjumanni, eins og svo oft hefur verið
gert, eða gera hann að einhvers konar eftirbát og andstæðu félaga sinna um
Fjölni þegar rætt er um fagurfræði tímaritsins. Miklu fremur mætti fullyrða
að hann hafi verið undir sterkum áhrifum frá hughyggju samtímans18 og haft
andlega forystu fyrir félögum sínum í umræðu þeirra um list og fegurð.
Tómas hefur að öllum líkindum verið einn þeirra manna sem vildu byggja
jöfnum höndum á þremur undirstöðugreinum heimspekinnar: fagurfræði,
þekkingarfræði og siðfræði. Hér ber sérstaklega að hafa í huga þrjú af megin-
ritum Immanuels Kants: Gagmýni dómgreindarinnar (1790), sem fjallar um
fagurfræði eða hið fagra, Gagnrýni hreinnar skynsemi (1781), sem fjallar um
þekkingarfræði eða hið sanna, og Gagnrýni virkrar skynsemi (1788), sem
fjallar um siðfræði eða hið góða.
Um hiðfallega, hið sanna og hið góða
Tómas Sæmundsson velktist ekki í vafa um að margir íslendingar kynnu að
n'sa öndverðir gegn hugmyndum hans um list og fegurð og fullyrða að sá
þröngi hópur manna sem hann teldi eina verðskulda heitið snilldarmenn
væru „harla nauðsynjalausir og ekki [...] miklu upp á þá kostandi“ (329).
^egna þessa þótti honum ástæða til að útskýra í nokkrum orðum verkefni
Fstamanna og réttlæta sérstaklega nauðsyn þeirra og gildi fyrir samfélagið:
Er það þeirra iðn að grípa hið falliga hvar sem það mætir þeim, ífæra það alls konar
líkamligum búningi, gjöra það rétt sem sjáanligt og áþreifanligt mannligum skilningar-
vitum og láta það ná að sýna sína ávexti í mannligu félagi og lífemi. Maðurinn er nl. af
náttúmnni svoleiðis gjörður að hann, þegar hann er kominn til þekkingar á sjálfum sér,