Uppeldi og menntun - 01.01.1997, Side 12

„ A F ÞVÍ LÆRA BÖRNIN MÁLIÐ"
Eitt af því sem öðru fremur einkennir mál ungra barna er að það er oftast
bundið stað og stund, og því að umræðuefnið sé í samhengi við athafnir sem verið
er að framkvæma („contextualized language")- Smám saman lærist barninu að tala
um þá sem eru fjarstaddir, hluti, atburði eða athafnir sem ekki eru hér og nú. Flest
börn eiga lengi fullt í fangi með að nota málið sem sjálfstætt táknkerfi („decontextu-
alized language") sem vísar til þess að málið er notað óháð návist þess fólks, hluta
og atburða sem vísað er til. Þessi hæfni byggist á fjölþættri félagslegri og mállegri
þekkingu, auk vitþroska sem þróast á löngum tíma. Þessi einkenni í máli manna
eru hvað afdrifaríkust fyrir mannlega hugsun og samskipti. Raunar byggist allt
formlegt nám: lestur, ritun og hlustun að miklu leyti á hæfni til að nota málið á
þennan hátt og er það sá þáttur tungumálsins sem mest er í mótun á skólaárunum
(Hrafnhildur Ragnarsdóttir 1989:22-23, 1993:53, Snow 1991b). Rannsóknir Cathrine
Snow, sem hefur látið sig ofangreint fræðasvið miklu varða, hafa leitt til aukins
skilnings á einkennum í málþróun sem stuðla að því að börn nota málið sem sjálf-
stætt táknkerfi (1983, 1989, 1990, 1991a, 1991b). Hún telur að ekki sé hægt að líta á
mál sem einhvern afmarkaðan efnisþátt heldur þrói börn margs konar hæfni þar
sem hver og ein hefur eigin tilgang og stuðlar á sinn hátt að færni í að tala, lesa og
skrifa (sjá nánar Rannveigu A. Jóhannsdóttur 1996:16-17).
Margar rannsóknir staðfesta að meðvituð málkennd („linguistic awareness") sé
mikilvægur áhrifavaldur í þróun lestrar og ritunar (Garton og Pratt 1989, Lundberg
o.fl. 1980, Lundberg o.fl. 1988). Meðvituð málkennd vísar til þess þegar barn getur
greint form málsins frá merkingu þess og verður það ljóst að orð hafa ólík form og
ákveðin hlutverk auk merkingar. Barnið hefur náð þroska til að hugsa um tvennt í
einu, samanber kenningu Piaget, annars vegar form og hins vegar innihald. Svo
virðist sem meðvituð málkennd þroskist verulega hjá barni á aldursbilinu fimm til
átta ára. Smátt og smátt verður það færara að greina fjölþætta eiginleika málsins.
Það getur greint einstök hljóð og hljóðasambönd, áttað sig á mismunandi formum
sömu orða og breytilegri merkingu þeirra. Jafnframt eykst leikni þess í að nota
málið á fjölbreyttan hátt, gera sig skiljanlegt og skilja aðra.
Læsi
Læsi felur í sér frumþætti móðurmálsins, tal, hlustun, lestur og ritun. Að verða læs
þýðir að skilja og ráða yfir færni sem byggist á þeim öllum (Garton og Pratt 1989).
Grundvöllur læsis og þróunar þess („emergent literacy") er lagður í umhverfi
barnsins frá byrjun. Frá unga aldri öðlast barnið margs konar þekkingu á hlutverki
og tilgangi ritaðs máls. Barnið lærir af því að upplifa og uppgötva ýmislegt um rit-
mál í daglegu lífi sínu. Ein mikilvæg leið til þess að þróa læsi eru samtöl á milli
barns og fullorðins þegar barnið talar um hvað eina sem því liggur á hjarta, fær
athygli og finnur áhuga viðmælanda síns (Clay 1991b, Teale og Sulzby 1989).
Ýmsir fræðimenn, þar á meðal Snow (1983), hafa bent á hvernig leiðir tvinnast í
þróun tals, lestrar og ritmáls þegar málið er notað sem sjálfstætt táknkerfi og verður
farvegur margvíslegra hugmynda og upplifana. Ahrifa þessa gætir í uppeldi og
starfi með börnum á forskólaaldri þegar áhersla er lögð á fjölbreytt viðfangsefni
sem hvetja börn til að upplifa og nota ritmál (Hagtvet 1994).
10
1