Ritmennt - 01.01.2003, Side 40

Ritmennt - 01.01.2003, Side 40
EINAR H. GUÐMUNDSSON RITMENNT Eftir að hafa minnst á halastjörnur sem hluta af sólkerfinu beinir Björn athygli lesenda sinna að fastastjörnunum og lýsir dreifingu þeirra í geimnum. Lýsing hans er í fullu samræmi við viðteknar skoðanir á gerð alheimsins á fyrri hluta nítjándu ald- ar. Hins vegar má sjá þess merki, eins og reyndar víðar í kvæð- inu, að framsetningin er örlítið á eftir tímanum hvað sum atriði varðar. Það er kannski skiljanlegt, þegar hafður er í huga sá tími sem það tók upplýsingar að berast til norðurslóða frá miðsvæði vísindarannsólcna í Mið-Evrópu og Englandi. Einnig gæti þetta verið vísbending um það, að hluti Njólu sé saminn talsvert löngu áður en kvæðið kom út. Dreifing fastastjarnanna og fjarlægð hafði lengi verið mönn- um mikil ráðgáta. Á sínum tíma taldi Aristóteles útilokað, að al- heimurinn gæti verið óendanlegur og vegna langvarandi áhrifa hins gríska spelcings endaði jarðmiðjuheimur síðmiðalda því í fastastjörnuhvelinu. Hið sama átti reyndar við um sólmiðju- heim Kóperníkusar. Fylgismenn sólmiðjukenningarinnar höfðu þó lengi af því áhyggjur, að brautarhreyfing jarðar um sólu virt- ist ekki valda neinni sýndarhliðrun fastastjarna á hvelfingunni. Eina skynsamlega svarið virtist vera, að fastastjörnurnar væru svo langt í burtu, að sýndarfærslan væri elcki greinanleg.56 Þetta reyndist vera rétt, en það var ekki fyrr en 1838, sem stjarnmæl- ingum hafði fleygt það mikið fram, að Friedrich Wilhelm Bessel Gauss heimsfrægan. Hann skrifaði síðan mikið verk um aðferðir til að reikna brautir hnatta I sólkerfinu: Theoria motus corporum coelestium in sectionibus conicis solem ambientium (Kenning um gang himintungla eftir keilusniðum um sólu,- Hamborg 1809). Þessa bók mun hafa borið á góma, þegar þeir Björn og Gauss hittust á sínum tíma (sjá [74]). 56 Það leið langur tími frá því bók Kóperníkusar De revolutionibus orbium coelestium (Um snúninga himinhvelanna) kom út í Núrnberg árið 1543 og þar til sólmiðjukenningin hafði unnið fullan sigur á jarðmiðjukenningunni. Einn af mörgum, sem gagnrýndu kenningu Kóperníkusar löngu eftir að hún kom fyrst fram, var Gísli Þorláksson síðar biskup á Hólum (1631-84). Það var í dispútatíunni De stellis fixis et errantibus (Um fastastjörnur og reikistjörn- ur, Kaupmannahöfn 1651). í þessu verki Gísla var í fyrsta sinn minnst á hvirflakenningu Renés Descartes (1596-1650) í prentuðu máli í Danmörku. Meira en hálfri öld síðar ritaði annar íslendingur, Þorleifur Halldórsson síðar rektor á Hólum (1683-1713), tvær dispútatíur til stuðnings sólmiðjukcnning- unni. Hin fyrri er Schediasma mathematicum de Aplane (Um fastastjörnur; Kaupmannahöfn 1707), og eru þar jafnframt færð rök fyrir óendanlegum al- heimi. í seinni dispútatíunni, Schediasma de Sole Retrogrado Es. XXXVIII v.8 (Um bakhreyfingu sólar í Jesaja 38,8; ICaupmannahöfn 1710), er heims- mynd Kóperníkusar beitt gegn lýsingu ritningarinnar á bakhreyfingu sólar. ■ 36
Side 1
Side 2
Side 3
Side 4
Side 5
Side 6
Side 7
Side 8
Side 9
Side 10
Side 11
Side 12
Side 13
Side 14
Side 15
Side 16
Side 17
Side 18
Side 19
Side 20
Side 21
Side 22
Side 23
Side 24
Side 25
Side 26
Side 27
Side 28
Side 29
Side 30
Side 31
Side 32
Side 33
Side 34
Side 35
Side 36
Side 37
Side 38
Side 39
Side 40
Side 41
Side 42
Side 43
Side 44
Side 45
Side 46
Side 47
Side 48
Side 49
Side 50
Side 51
Side 52
Side 53
Side 54
Side 55
Side 56
Side 57
Side 58
Side 59
Side 60
Side 61
Side 62
Side 63
Side 64
Side 65
Side 66
Side 67
Side 68
Side 69
Side 70
Side 71
Side 72
Side 73
Side 74
Side 75
Side 76
Side 77
Side 78
Side 79
Side 80
Side 81
Side 82
Side 83
Side 84
Side 85
Side 86
Side 87
Side 88
Side 89
Side 90
Side 91
Side 92
Side 93
Side 94
Side 95
Side 96
Side 97
Side 98
Side 99
Side 100
Side 101
Side 102
Side 103
Side 104
Side 105
Side 106
Side 107
Side 108
Side 109
Side 110
Side 111
Side 112
Side 113
Side 114
Side 115
Side 116
Side 117
Side 118
Side 119
Side 120
Side 121
Side 122
Side 123
Side 124
Side 125
Side 126
Side 127
Side 128
Side 129
Side 130
Side 131
Side 132
Side 133
Side 134
Side 135
Side 136
Side 137
Side 138
Side 139
Side 140
Side 141
Side 142
Side 143
Side 144
Side 145
Side 146
Side 147
Side 148
Side 149
Side 150
Side 151
Side 152
Side 153
Side 154
Side 155
Side 156
Side 157
Side 158
Side 159
Side 160
Side 161
Side 162
Side 163
Side 164
Side 165
Side 166
Side 167
Side 168

x

Ritmennt

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Ritmennt
https://timarit.is/publication/859

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.