Ritmennt - 01.01.2003, Blaðsíða 75

RITMENNT
BJÖRN GUNNLAUGSSON OG NÁTTÚRUSPEKIN í NJÓLU
Með líkum hætti talar Pouillet, eða Miiller
um deilingu efnisins, þannig: „Þó að deililegleik-
inn gangi langt útfyrir takmörk sansalegrar
greiningar, svo getum vér þó ekki álitið hann
takmarkalausan. Viljum vér setja að deililegleik-
inn gangi í hið óendanlega, svo væri það með
öðrum orðum að setja að stærð hinna síðustu
ódeililegu frumparta sé núll; en þegar frumpart-
ar þessir hafa enga útþenslu (víðáttu) (Exten-
sion), þá geta við þeirra samsetningu ómögulega
útþandir líkamir framkomið." Nú fylgjum vér
eklci Múller lengur.
Enn meira styrkist þessi meining þegar vér
skoðum krapta efnisins, t.a.m. þensluaflið, Ex-
pansionem. Þeir minnstu partar efnisins hljóta að
verja rúm sitt fyrir kringumliggjandi ögnum (það
geta ekki þeir mathematisku púnktar sem ekkert
rúm hafa að verja og þeir verja ekki heldur stað
sinn í rúminu). Frumagnir verða því að spyrna í
allar áttir, þannig er Expansionin Central afl (vis
centralis) lík Attractioninni, nema hvað hún
hrindir frá Centro í stað þess að Gravitationin
dregur að Centro. Eins og menn eiga hægt með að
finna Directionir Attractionarinnar svo má eins
finna Directionir Expansionarinnar.
Hér er þá bæði Centrum og svæði þar útfrá.
Væri ekki þetta afl í hinum minnstu pörtum efn-
isins, þá létu líkamirnir fergja sig saman í einn
púnkt án nokkurrar fyrirstöðu. En fyrirstaðan
vex því meira sem að er þrengt, og loksins verð-
ur hún svo stríð, að nær ómögulegt verður að
fergja meira. Þetta hafa menn kallað Impenetra-
bilitas. Hér má nú sjá, að frumagnirnar hafa ekki
eiginlega ákvarðaða stærð, heldur kemur stærð
þeirra mjög uppá útvortis kringumstæður svo
sem útvortis aðþrengingu, hita og samloðun etc.
I lopttegundum og gufutegundum eru Volu-
mina og Pressiones í öfugum hlutföllum
(Mariotta lögmál). Legirnir láta sig mjög lítið
samanfergja, vatnið t.a.m. um 47/1.000.000 síns
Volumens við einnar Athmosphæru þrýstingu.
Þegar nú, eins og áður er ávikið, gufu frumögnin
er 12 sinnum breiðari en vatnsfrumögnin, en í
Decillionfaldri útþenslu er hún 100 trilljónföld á
breidd, þó þetta sé ekki factiskt, og er þó
frumögnin ein og hin sama, þá kann lesaranum
sýnast að hún hljóti að minnsta kosti í gufulík-
inu að vera skiptileg. Væri nú 1 Decillion frum-
agna í teningsþumlungi af vatni, þá yrði hver
þeirra 1 þumlungur á breidd í stóra gufuteningn-
urn. En vér vitum mörg dæmi uppá rúmsfyllingu
án skiptilegleika, t.d. Hreyfing fyllir rúm og
henni verður þó ekki skipt þegar hún kemur apt-
ur og aptur, síst með þeim hætti sem hér er um
að gera. Sólargeislinn verður ekki bútaður þvert
sundur, svo í tveimur pörtum verði,121 segul-
magnið, rafurmagnið eða galvanismus, vatns-
straumurinn þvert eptir lengdinni, þyngdin verð-
ur eklti höggvin sundur, hún er alltaf ný og fersk
og endurnýast alltaf.
Yfirhöfuð þar sem tíminn er sameinaður rúm-
inu, eins og er í náttúrukröptunum, þar dugir
ekki að skipta einungis rúminu. Hvað er þá á
móti því að frumagnirnar séu þannig eins og öfl
samsettar af rúmi og tíma og endurnýist hvert
augnablik? Þær verða heilar aptur samstundis þó
höggnar væru, geta verið samsettar af rykkjum
eða kippum, sem koma hver á fætur öðrum eins
og setið væri við galvaniskt Batteri, en galvans-
slögin finnast ekki fyrr en komið er nærri. Með
þessu rnóti má ímynda sér að þær hrindi hver
annarri frá sér, en undireins eptir vissum lögmál-
um dragi hver aðra til sín, þannig að aðdráttur og
hrinding modificeri hvort annað, allt eptir vilja
og skipun þess, sem eilíflega segir verði! og þar
verður.
Til hugvekju viljum vér setja litla grein eptir
Colding, om de almindelige Naturkræfter og de-
res gjensidige Afhængighed, er þannig hljóð-
ar:122„Da Varmen bestaaer i en Bevægelse af
121 Neðanmálsgrein Bjðrns: „Sólargeislann má þó
leysa upp í 7 liti."
122 Verkfræðingurinn og smiðurinn Ludvig August
Colding (1815-88) lærði lijá H.C. 0rstcd við Fjöl-
listaskólann og varð einn áhrifamesti verkfræðing-
ur í Kaupmannahöfn um sína daga. Hans er fyrst
og fremst minnst í sögu vísindanna fyrir að liafa
verið einn af þeim fyrstu, sem settu fram lögmálið
um varðveislu orkunnar. Það var skömmu á eftir
þeim Julius Robert von Mayer (1814-78) og James
Prescott Joule (1818-89), en algjörlega óháð þeim.
Greinin, sem Björn vitnar í, „Om de almindelige
71