Ritmennt - 01.01.2003, Blaðsíða 41

Ritmennt - 01.01.2003, Blaðsíða 41
RITMENNT BJÖRN GUNNLAUGSSON OG NÁTTÚRUSPEKIN í NJÓLU (1784-1846) tólcst að mæla hliðrun í fyrsta sinn og ákvarða þann- ig fjarlægð til nálægrar fastastjörnu.57 Löngu áður hafði komið fram sú hugmynd, að fastastjörnurn- ar væru alls ekki bundnar við hvel í endanlegri fjarlægð frá sólu, heldur dreifðust þær um óendanlegan geim. Englendingurinn Thomas Digges (1546-95) varð fyrstur til að setja hugmyndina frarn á myndrænan hátt í riti sínu A Perfit Description of the Caelestial Orbes (London 1576), og slcömmu síðar fullyrti dul- spelcingurinn Gíordanó Brúnó (1548-1600) í bólcinni De l’infi- nito Universo et Mondi (London 1584)58, að fastastjörnurnar væru sólir með reikistjörnum, sem fóstruðu vitsmunaverur. Þrátt fyrir að öll sönnunargögn skorti fyrir þessurn hugmyndum, varð sú skoðun smám saman að viðtekinni heimsmynd, að fastastjörnurnar væru sólir sem dreifðust um óendanlegan geim. Þar skipti miklu, að Descartes og síðar Huygens og loks sjálfur Isaac Newton (1643-1727) voru sannfærðir um sannleiksgildi slíkrar heimsmyndar. Líkt og flestir aðrir á nítjándu öld var Björn Gunnlaugsson því viss um, að fastastjörnurnar væru fjarlægar sólir og að umhverf- is þær snerust reikistjörnur með tunglum sínum. í Njólu bendir hann sérstaklega á, að fylgihnettirnir sjáist elcki vegna ægibirtu sólnanna.59 Til marks um fjarlægðina til fastastjarnanna tekur Björn fram, að það taki fallbyssukúluna góðu urn 700 þúsund ár að ná til Síríusar. Þetta samsvarar rúmlega 2/5 úr ljósári, sem er aðeins um einn tuttugasti hluti af réttri fjarlægð. Það er engin 57 Það var sólstjarnan 61 í Svansmerki (61 Cygni; sjá t.d. [81], bls. 216-20). Um svipað leyti ákvarðaði skoski stjörnufræðingurinn Thornas Henderson (1798- 1844) hliðrun stjörnunnar a í Mannfáknum og Þjóðverjinn Friedrich Georg Wilhelm Struve (1793-1864) mældi hliðrun blástjörnunnar Vegu í Hörpunni. Fyrsta beina sönnun fyrir réttmæti sólmiðjukenningarinnar var hins vegar komin fram löngu áður, eða árið 1729. Þá uppgötvaði enski stjörnufræðing- urinn James Bradley (1693-1762) svokallað ljósvik (e. aberration) fastastjarna, en það er bein afleiðing af endanlegum lrraða ljóssins og brautarhreyfingu jarðar um sólina. 58 Sjá einnig [70], bls. 174-83. 59 Það var ekki fyrr en 1992, sem menn fundu fyrstu ótvíræðu merkin um reiki- stjörnur utan oklcar sólkerfis. Um var að ræða þrjá hnetti á braut um nifteindastjörnuna PSR 1257+12, og voru tveir þeirra heldur massameiri en jörðin en sá þriðji mun minni. Fyrsta rcikistjarnan í venjulegu sólkerfi fannst svo 1995. Það var hnöttur með um hálfan massa Júpíters á braut um sól- stjörnuna 51 í stjörnumerkinu Vængfáknum (51 Pegasi). Sú stjarna er mjög lík sólinni oldtar að allri gerð. I júlí 2002 var fjöldi þeklctra reikistjarna í öðr- um sólkerfum kominn yfir 90. 37
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92
Blaðsíða 93
Blaðsíða 94
Blaðsíða 95
Blaðsíða 96
Blaðsíða 97
Blaðsíða 98
Blaðsíða 99
Blaðsíða 100
Blaðsíða 101
Blaðsíða 102
Blaðsíða 103
Blaðsíða 104
Blaðsíða 105
Blaðsíða 106
Blaðsíða 107
Blaðsíða 108
Blaðsíða 109
Blaðsíða 110
Blaðsíða 111
Blaðsíða 112
Blaðsíða 113
Blaðsíða 114
Blaðsíða 115
Blaðsíða 116
Blaðsíða 117
Blaðsíða 118
Blaðsíða 119
Blaðsíða 120
Blaðsíða 121
Blaðsíða 122
Blaðsíða 123
Blaðsíða 124
Blaðsíða 125
Blaðsíða 126
Blaðsíða 127
Blaðsíða 128
Blaðsíða 129
Blaðsíða 130
Blaðsíða 131
Blaðsíða 132
Blaðsíða 133
Blaðsíða 134
Blaðsíða 135
Blaðsíða 136
Blaðsíða 137
Blaðsíða 138
Blaðsíða 139
Blaðsíða 140
Blaðsíða 141
Blaðsíða 142
Blaðsíða 143
Blaðsíða 144
Blaðsíða 145
Blaðsíða 146
Blaðsíða 147
Blaðsíða 148
Blaðsíða 149
Blaðsíða 150
Blaðsíða 151
Blaðsíða 152
Blaðsíða 153
Blaðsíða 154
Blaðsíða 155
Blaðsíða 156
Blaðsíða 157
Blaðsíða 158
Blaðsíða 159
Blaðsíða 160
Blaðsíða 161
Blaðsíða 162
Blaðsíða 163
Blaðsíða 164
Blaðsíða 165
Blaðsíða 166
Blaðsíða 167
Blaðsíða 168

x

Ritmennt

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Ritmennt
https://timarit.is/publication/859

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.