Ritmennt - 01.01.2003, Qupperneq 41

RITMENNT
BJÖRN GUNNLAUGSSON OG NÁTTÚRUSPEKIN í NJÓLU
(1784-1846) tólcst að mæla hliðrun í fyrsta sinn og ákvarða þann-
ig fjarlægð til nálægrar fastastjörnu.57
Löngu áður hafði komið fram sú hugmynd, að fastastjörnurn-
ar væru alls ekki bundnar við hvel í endanlegri fjarlægð frá sólu,
heldur dreifðust þær um óendanlegan geim. Englendingurinn
Thomas Digges (1546-95) varð fyrstur til að setja hugmyndina
frarn á myndrænan hátt í riti sínu A Perfit Description of the
Caelestial Orbes (London 1576), og slcömmu síðar fullyrti dul-
spelcingurinn Gíordanó Brúnó (1548-1600) í bólcinni De l’infi-
nito Universo et Mondi (London 1584)58, að fastastjörnurnar
væru sólir með reikistjörnum, sem fóstruðu vitsmunaverur.
Þrátt fyrir að öll sönnunargögn skorti fyrir þessurn hugmyndum,
varð sú skoðun smám saman að viðtekinni heimsmynd, að
fastastjörnurnar væru sólir sem dreifðust um óendanlegan geim.
Þar skipti miklu, að Descartes og síðar Huygens og loks sjálfur
Isaac Newton (1643-1727) voru sannfærðir um sannleiksgildi
slíkrar heimsmyndar.
Líkt og flestir aðrir á nítjándu öld var Björn Gunnlaugsson því
viss um, að fastastjörnurnar væru fjarlægar sólir og að umhverf-
is þær snerust reikistjörnur með tunglum sínum. í Njólu bendir
hann sérstaklega á, að fylgihnettirnir sjáist elcki vegna ægibirtu
sólnanna.59 Til marks um fjarlægðina til fastastjarnanna tekur
Björn fram, að það taki fallbyssukúluna góðu urn 700 þúsund ár
að ná til Síríusar. Þetta samsvarar rúmlega 2/5 úr ljósári, sem er
aðeins um einn tuttugasti hluti af réttri fjarlægð. Það er engin
57 Það var sólstjarnan 61 í Svansmerki (61 Cygni; sjá t.d. [81], bls. 216-20). Um
svipað leyti ákvarðaði skoski stjörnufræðingurinn Thornas Henderson (1798-
1844) hliðrun stjörnunnar a í Mannfáknum og Þjóðverjinn Friedrich Georg
Wilhelm Struve (1793-1864) mældi hliðrun blástjörnunnar Vegu í Hörpunni.
Fyrsta beina sönnun fyrir réttmæti sólmiðjukenningarinnar var hins vegar
komin fram löngu áður, eða árið 1729. Þá uppgötvaði enski stjörnufræðing-
urinn James Bradley (1693-1762) svokallað ljósvik (e. aberration) fastastjarna,
en það er bein afleiðing af endanlegum lrraða ljóssins og brautarhreyfingu
jarðar um sólina.
58 Sjá einnig [70], bls. 174-83.
59 Það var ekki fyrr en 1992, sem menn fundu fyrstu ótvíræðu merkin um reiki-
stjörnur utan oklcar sólkerfis. Um var að ræða þrjá hnetti á braut um
nifteindastjörnuna PSR 1257+12, og voru tveir þeirra heldur massameiri en
jörðin en sá þriðji mun minni. Fyrsta rcikistjarnan í venjulegu sólkerfi fannst
svo 1995. Það var hnöttur með um hálfan massa Júpíters á braut um sól-
stjörnuna 51 í stjörnumerkinu Vængfáknum (51 Pegasi). Sú stjarna er mjög
lík sólinni oldtar að allri gerð. I júlí 2002 var fjöldi þeklctra reikistjarna í öðr-
um sólkerfum kominn yfir 90.
37