Ritmennt - 01.01.2003, Blaðsíða 38

Ritmennt - 01.01.2003, Blaðsíða 38
EINAR H. GUÐMUNDSSON RITMENNT ar og heil fimm hundruð ár að komast til Úranusar, ystu þekktu reikistjörnunnar árið 1842. Stjörnufræðingurinn Friedrich Wil- liam Herschel (1738-1822) hafði fundið Úranus 1781, en næsta reikistjarna þar fyrir utan, Neptúnus, fannst elclci fyrr en 1846, fjórum árum eftir að Njóla kom fyrst út. Það er því eðlilegt að ekki sé getið um Neptúnus í kvæðinu. Hins vegar er eftirtektar- vert, að Björn minnist eklci á hann einu orði í skýringunum við 2. útgáfu Njólu árið 1853. Það kann að stafa af því, að fundurinn hafi verið mönnum enn í ferslcu minni, enda var hann mikið í fréttum á sínum tíma og lá jafnvel við milliríkjadeilu milli Eng- lendinga og Frakka af hans völdum.53 Einhverjum kemur kannski á óvart, hversu hátt Björn gerir smástirnunum undir höfði í lcvæði sínu.54 En ástæðan er einfald- lega sú, að sólkerfisrannsólcnir höfðu fengið byr undir báða vængi við fund Úranusar og fyrstu smástirnin lcomu í leitirnar fljótlega upp úr aldamótunum. Ceres sást fyrst í ársbyrjun 1801 og Pallas ári seinna. Síðan liðu tvö ár þar til Júnó fannst, og 1807 lcomu menn fyrst auga á Vestu. Þessir nýju hnettir voru því stjörnufróðum ofarlega í huga á fyrri hluta aldarinnar og þeir vísindamaðurinn Christian Huygens (1629-95), sem fyrstur notaði ferðalag fallbyssukúlu til þess að bera saman fjarlægðir í geimnum. Það var i ritverk- inu Cosmotheoros, sem kom út að Huygens látnum árið 1698 (ensk þýðing: The Celestial World Discover’d: or, Conjectures Concerning the Inhabi- tants, Plants and Productions ofthe Worlds in the Planets. London 1698. Sjá einnig [70], bls. 220-24). ICúlan kemur við sögu í Náttúruhistoríu Búschings, Vinagleði Magnúsar Stephensens og einnig í Náttúruskoðara Suhms, þar sem f jallað er um hana bæði í meginmáli og neðanmáls. I neðanmálsgreininni um þetta efni í Náttúruskoðara vitnar Jón lærði í bókina Philosophi for Ulærde (Kaupmannahöfn 1787) eftir C. Bastholm. Það er athyglisvert, að Björn notar ekki ferðatima ljóss til þess að bera saman fjarlægðirnar, eins nú er venjulega gert. Af minnisblöðum Björns má sjá, að honum var vel kunnugt um slíkan samanburð, en einhverra hluta vegna kaus hann frekar að nota kúluna. í þessu sambandi má nefna, að Ursin notar ljósið, en ekki kúluna í Stjörnu- fræði sinni. Þar er hins vegar tekið sérstaklega fram, að ljósið ferðist 1,6 milljón sinnum hraðar en fallbyssukúla. 53 Deilan snerist um það, hvor ætti slcilið heiðurinn af því að hafa fyrstur reikn- að stöðu Neptúnusar út frá truflunum hans á braut Úranusar, Englendingur- inn John Couch Adams (1819-92) eða Frakkinn Urbain Jean Joseph Le Verrier (1811-77). Það var hins vegar þýski stjörnufræðingurinn Johann Gottfried Galle (1812-1910) sem fyrstur sá Neptúnus í sjónauka með því að fylgja leið- beiningum Le Verriers. Sjá t.d. bókina The Neptune File (New York 2000) eftir T. Standage. 54 Sjá 28. og 29. erindi. 34 i
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92
Blaðsíða 93
Blaðsíða 94
Blaðsíða 95
Blaðsíða 96
Blaðsíða 97
Blaðsíða 98
Blaðsíða 99
Blaðsíða 100
Blaðsíða 101
Blaðsíða 102
Blaðsíða 103
Blaðsíða 104
Blaðsíða 105
Blaðsíða 106
Blaðsíða 107
Blaðsíða 108
Blaðsíða 109
Blaðsíða 110
Blaðsíða 111
Blaðsíða 112
Blaðsíða 113
Blaðsíða 114
Blaðsíða 115
Blaðsíða 116
Blaðsíða 117
Blaðsíða 118
Blaðsíða 119
Blaðsíða 120
Blaðsíða 121
Blaðsíða 122
Blaðsíða 123
Blaðsíða 124
Blaðsíða 125
Blaðsíða 126
Blaðsíða 127
Blaðsíða 128
Blaðsíða 129
Blaðsíða 130
Blaðsíða 131
Blaðsíða 132
Blaðsíða 133
Blaðsíða 134
Blaðsíða 135
Blaðsíða 136
Blaðsíða 137
Blaðsíða 138
Blaðsíða 139
Blaðsíða 140
Blaðsíða 141
Blaðsíða 142
Blaðsíða 143
Blaðsíða 144
Blaðsíða 145
Blaðsíða 146
Blaðsíða 147
Blaðsíða 148
Blaðsíða 149
Blaðsíða 150
Blaðsíða 151
Blaðsíða 152
Blaðsíða 153
Blaðsíða 154
Blaðsíða 155
Blaðsíða 156
Blaðsíða 157
Blaðsíða 158
Blaðsíða 159
Blaðsíða 160
Blaðsíða 161
Blaðsíða 162
Blaðsíða 163
Blaðsíða 164
Blaðsíða 165
Blaðsíða 166
Blaðsíða 167
Blaðsíða 168

x

Ritmennt

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Ritmennt
https://timarit.is/publication/859

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.