Ritmennt - 01.01.2003, Blaðsíða 111

RITMENNT
VÖKUMAÐUR, HVAÐ LÍÐUR NÓTTINNI?
og vaktara virðast rofna snemma, og þau eru
aulc þess afar slitrótt og óljós. Að vaka um
nætur og flytja leyndum skuggaböldrum og
vaktstjórum vaktaratónlist hefur ekki farið
saman við það að flytja tónlist að degi til
fyrir aðra áheyrendur. Þessi tengsl eru þó
greinileg þar sem eiga í hlut evrópskir turn-
vaktarar eða stöpulsvalct (Turmwáchter,
tárnblæser), en svokölluð turntónlist
(Turmmusik) er frá þeim runnin.66
Vaktarasöngvar eru víða um Evrópu. í
Englandi heita þeir Watchman's Songs, í
Frakklandi Cantilénes de Veilleur, í Þýska-
landi Wáchterlieder og í Danmörku vægter-
vers.
Dönslc reglugerðarhefð réð því að kveðið
var á um vaktarasöngva á Islandi, en vakt-
arasöngur var fyrst festur í reglugerð í Kaup-
mannahöfn 26. júlí 1683. í Þýskalandi er
ekki kveðið á um söng í reglugerðum um
vaktara, aðeins vaktarakall „Nachtwáchter-
ruf".67 Þó er talið að vaktarasöngurinn sé
eldri en vaktarakallið, bæði í Þýskalandi og
Danmörku, og að hann eigi rætur að rekja
allt aftur til 12. og 13. aldar.68 Það ber þó að
hafa í huga að skilin milli kalls og söngs eru
ekki alltaf greinileg í þessurn efnum. Dæmi
er um þýskt vaktarakall sem minnir helst á
messutón.69
Um vaktarasöngva, bæði lögin og text-
ana, hefur ýmislegt verið ritað í Þýskalandi
og Danmörku. Tón- og textasmiðir hafa
orðið fyrir áhrifum af þessu háttalagi vakt-
aranna, og það er skýringin á því að margir
vaktarasöngvanna eru varðveittir.
Nefna má sem dæmi um það sálminn
„Wachet auf, ruft uns die Stimme" eftir
þýska prestinn Philipp Nicolai (1556-1608),
en lagið hafa ýmis merk tónskáld notað í
tónsmíðar sínar. Einnig má nefna Nacht-
wáchterlied í Meistarasöngvurum Wagners
„Hört, ihr Leut und laftt euch sagen",70 en
sá söngur líkist mjög algengustu gerðurn
þýsku vaktarasöngvanna.
Þessir þýsku vaktarasöngvar hefjast oft
„Hört, ihr Herrn, und laftt euch sagen". Ein-
lcennandi fyrir þá er að hver lclukkustund er
tengd með táknrænum hætti ákveðnum at-
riðum í ritningunni. Þegar klukkan er tíu
eru hin tíu boðorð nefnd, klukkan ellefu
hinir ellefu lærisveinar sem fylgdu Jesú,
klukkan tólf postularnir tólf, klukkan eitt
hinn eini guð, klukkan tvö tveir vegir
mannsins í lífinu (sá breiði til glötunar og sá
þröngi til sáluhjálpar), lclukkan þrjú heilög
þrenning og klukkan fjögur hinn fjórskipti
akur (vísar til sáðmannsins, Markús 4).71
í Þýskalandi sungu vaktarar oft sérstaka
söngva við sérstök tækifæri, t.d. á afmæli
fursta, við jól, áramót og á stórhátíðum, og
hafa þeir þá fengið þjórfé fyrir sönginn.
Leikritaskáldið William Shakespeare not-
aði þýskan vaktarasöng í kveðjuatriði Róm-
eós og Júlíu í samnefndu leilcriti.72
Yngra dæmi um tónverk byggt á vaktara-
söng er eftir danslta tónslcáldið Andreas Pet-
er Berggreen (1801-80). Hann skemmti sér
66 Sbr. Greve (1998) dlk. 1082.
67 Wichner (1897) bls. 20.
68 Wichner (1897) bls. 20. Sjá einnig Moser (1935) bls.
38.
69 Moser (1935) bls. 48.
70 Wichner (1897) bls. 314.
71 Sjá Wichner (1897) bls. 29, 34, 40, 44, 61 og víðar.
Þetta er gamall siður sem sjá má af handbókum um
sálmatón (tonaria) frá miðöldum þar sem hver tón-
tegund frá 1 til 8 er með sama hætti tengd atriðum
úr ritningunni. Upphaf íslensku hómilíubókarinn-
ar er dæmi um þetta, sbr. Róbert A. Ottósson
(1970) bls. 172-73.
72 Wichner (1897) bls. 13.
107