Ritmennt - 01.01.2003, Blaðsíða 42

Ritmennt - 01.01.2003, Blaðsíða 42
EINAR H. GUÐMUNDSSON RITMENNT Durham University Lihrary, Thomas Wright. Immanuel Kant. tilviljun að Björn tekur hér hundastjörnuna Síríus sem dæmi. Hún er björtust allra fastastjarna á næturhimni, og af þeim sök- um töldu menn lengi, að hún væri sú sól, sem næst væri í geimnum. Þetta var byggt á þeirri hugmynd, að allar sólir væru jafn ljósmiklar og því væri sýndarbirta þeirra beinn mælikvarði á fjarlægðina. I dag vitum við að svo er ekki, og að sólir eru mis- stórar og misheitar og ljósmagn þeirra því misjafnt. Þegar þetta er telcið með í reikninginn kemur í ljós, að hinn heiti og ljós- milcli Síríus er um það bil helmingi lengra í burtu en nálægasta sólin, rauða dvergstirnið Proxima í þrístirninu a í stjörnumerk- inu Mannfáknum. Á dögum Björns Gunnlaugssonar vissu menn hins vegar lítið sem elckert um eðli sólstjarna og fjarlægðar- ákvarðanir, sem eingöngu byggðu á sýndarbirtu gáfu því yfirleitt ranga niðurstöðu. Sú tala sem Björn notar, 700 þúsund lcúluár, er komin frá Huygens og byggir einmitt á samanburði á birtu Sírí- usar og sólarinnar. Af þessu virðist nolckuð ljóst, að þegar Björn samdi Njólu var honum ekki kunnugt um mælingar Bessels og annarra stjörnufræðinga á hliðrun nálægra fastastjarna.60 Síðar hefur hann þó greinilega kynnt sér hliðrunarmælingar, því að í ritgerðardrögum um innsta eðli efnisins, sem rituð voru um eða eftir 1857 og til eru í handriti, segir eftirfarandi: Svo að lesarinn sjái að Pólstjörnufjarlægðin er þó enginn smáspotti, vilj- um vér geta þess, að ljósið eða birtan þarf 42 ár til að fara frá Pólstjörn- unni til jarðarinnar; svo þó að vér horfum á Pólstjörnuna á þessari stundu, þá er mögulegt hún sé ekki til, heldur forgengin fyrir 42 árum. Fallstykkis kúla sem færi 103 faðma á sekúndu eða til sólarinnar í 25 ár, færi til Pólstjörnunnar í 67.500.000 ár.61 60 Fjarlægðin, um 700 þúsund kúluár, hirtist fyrst árið 1698 í áðurnefndu verlci Huygens, Cosmotheoros. Hún er m.a. notuð í Vinagleði og Náttúruskoðara. Til samanburðar má nefna, að í Stjörnufræði forðast Ursin að gefa upp ákveðna fjarlægð til fastastjarnanna, en bendir þess í stað á, að árleg hliðrun þeirra á hvelfingunni sé minni en ein bogasekúnda, og því séu þær að minnsta kosti í þriggja ljósára fjarlægð. Rétt er að minna á, að bók Ursins kom út í Danmörku sama árið og Bessel mældi hliðrun fastastjörnu í fyrsta sinn. Það er athyglisvert, að Björn skuli nota niðurstöðu Huygens en ekki fjarlægð- arákvörðun Newtons, sem bar saman birtu Síríusar og Satúrnusar árið 1686 og fékk út tölu, sem var mun nær réttu lagi. Niðurstaða Newtons, sem birt var að honum látnum, árið 1728, er tæplega tvöföld rétt fjarlægð. 61 Ritgerðin heitir „Teningar og efnisdeilingin'' (Lbs 2118a 8vo) og verður rædd nánar síðar. Fjarlægðina 42 ljósár, sem hér er nefnd, má finna í mörgum stjörnufræðibókum frá seinni hluta nítjándu aldar. Hún byggðist á rangri 38
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92
Blaðsíða 93
Blaðsíða 94
Blaðsíða 95
Blaðsíða 96
Blaðsíða 97
Blaðsíða 98
Blaðsíða 99
Blaðsíða 100
Blaðsíða 101
Blaðsíða 102
Blaðsíða 103
Blaðsíða 104
Blaðsíða 105
Blaðsíða 106
Blaðsíða 107
Blaðsíða 108
Blaðsíða 109
Blaðsíða 110
Blaðsíða 111
Blaðsíða 112
Blaðsíða 113
Blaðsíða 114
Blaðsíða 115
Blaðsíða 116
Blaðsíða 117
Blaðsíða 118
Blaðsíða 119
Blaðsíða 120
Blaðsíða 121
Blaðsíða 122
Blaðsíða 123
Blaðsíða 124
Blaðsíða 125
Blaðsíða 126
Blaðsíða 127
Blaðsíða 128
Blaðsíða 129
Blaðsíða 130
Blaðsíða 131
Blaðsíða 132
Blaðsíða 133
Blaðsíða 134
Blaðsíða 135
Blaðsíða 136
Blaðsíða 137
Blaðsíða 138
Blaðsíða 139
Blaðsíða 140
Blaðsíða 141
Blaðsíða 142
Blaðsíða 143
Blaðsíða 144
Blaðsíða 145
Blaðsíða 146
Blaðsíða 147
Blaðsíða 148
Blaðsíða 149
Blaðsíða 150
Blaðsíða 151
Blaðsíða 152
Blaðsíða 153
Blaðsíða 154
Blaðsíða 155
Blaðsíða 156
Blaðsíða 157
Blaðsíða 158
Blaðsíða 159
Blaðsíða 160
Blaðsíða 161
Blaðsíða 162
Blaðsíða 163
Blaðsíða 164
Blaðsíða 165
Blaðsíða 166
Blaðsíða 167
Blaðsíða 168

x

Ritmennt

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Ritmennt
https://timarit.is/publication/859

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.