Ritmennt - 01.01.2003, Qupperneq 42

Ritmennt - 01.01.2003, Qupperneq 42
EINAR H. GUÐMUNDSSON RITMENNT Durham University Lihrary, Thomas Wright. Immanuel Kant. tilviljun að Björn tekur hér hundastjörnuna Síríus sem dæmi. Hún er björtust allra fastastjarna á næturhimni, og af þeim sök- um töldu menn lengi, að hún væri sú sól, sem næst væri í geimnum. Þetta var byggt á þeirri hugmynd, að allar sólir væru jafn ljósmiklar og því væri sýndarbirta þeirra beinn mælikvarði á fjarlægðina. I dag vitum við að svo er ekki, og að sólir eru mis- stórar og misheitar og ljósmagn þeirra því misjafnt. Þegar þetta er telcið með í reikninginn kemur í ljós, að hinn heiti og ljós- milcli Síríus er um það bil helmingi lengra í burtu en nálægasta sólin, rauða dvergstirnið Proxima í þrístirninu a í stjörnumerk- inu Mannfáknum. Á dögum Björns Gunnlaugssonar vissu menn hins vegar lítið sem elckert um eðli sólstjarna og fjarlægðar- ákvarðanir, sem eingöngu byggðu á sýndarbirtu gáfu því yfirleitt ranga niðurstöðu. Sú tala sem Björn notar, 700 þúsund lcúluár, er komin frá Huygens og byggir einmitt á samanburði á birtu Sírí- usar og sólarinnar. Af þessu virðist nolckuð ljóst, að þegar Björn samdi Njólu var honum ekki kunnugt um mælingar Bessels og annarra stjörnufræðinga á hliðrun nálægra fastastjarna.60 Síðar hefur hann þó greinilega kynnt sér hliðrunarmælingar, því að í ritgerðardrögum um innsta eðli efnisins, sem rituð voru um eða eftir 1857 og til eru í handriti, segir eftirfarandi: Svo að lesarinn sjái að Pólstjörnufjarlægðin er þó enginn smáspotti, vilj- um vér geta þess, að ljósið eða birtan þarf 42 ár til að fara frá Pólstjörn- unni til jarðarinnar; svo þó að vér horfum á Pólstjörnuna á þessari stundu, þá er mögulegt hún sé ekki til, heldur forgengin fyrir 42 árum. Fallstykkis kúla sem færi 103 faðma á sekúndu eða til sólarinnar í 25 ár, færi til Pólstjörnunnar í 67.500.000 ár.61 60 Fjarlægðin, um 700 þúsund kúluár, hirtist fyrst árið 1698 í áðurnefndu verlci Huygens, Cosmotheoros. Hún er m.a. notuð í Vinagleði og Náttúruskoðara. Til samanburðar má nefna, að í Stjörnufræði forðast Ursin að gefa upp ákveðna fjarlægð til fastastjarnanna, en bendir þess í stað á, að árleg hliðrun þeirra á hvelfingunni sé minni en ein bogasekúnda, og því séu þær að minnsta kosti í þriggja ljósára fjarlægð. Rétt er að minna á, að bók Ursins kom út í Danmörku sama árið og Bessel mældi hliðrun fastastjörnu í fyrsta sinn. Það er athyglisvert, að Björn skuli nota niðurstöðu Huygens en ekki fjarlægð- arákvörðun Newtons, sem bar saman birtu Síríusar og Satúrnusar árið 1686 og fékk út tölu, sem var mun nær réttu lagi. Niðurstaða Newtons, sem birt var að honum látnum, árið 1728, er tæplega tvöföld rétt fjarlægð. 61 Ritgerðin heitir „Teningar og efnisdeilingin'' (Lbs 2118a 8vo) og verður rædd nánar síðar. Fjarlægðina 42 ljósár, sem hér er nefnd, má finna í mörgum stjörnufræðibókum frá seinni hluta nítjándu aldar. Hún byggðist á rangri 38
Qupperneq 1
Qupperneq 2
Qupperneq 3
Qupperneq 4
Qupperneq 5
Qupperneq 6
Qupperneq 7
Qupperneq 8
Qupperneq 9
Qupperneq 10
Qupperneq 11
Qupperneq 12
Qupperneq 13
Qupperneq 14
Qupperneq 15
Qupperneq 16
Qupperneq 17
Qupperneq 18
Qupperneq 19
Qupperneq 20
Qupperneq 21
Qupperneq 22
Qupperneq 23
Qupperneq 24
Qupperneq 25
Qupperneq 26
Qupperneq 27
Qupperneq 28
Qupperneq 29
Qupperneq 30
Qupperneq 31
Qupperneq 32
Qupperneq 33
Qupperneq 34
Qupperneq 35
Qupperneq 36
Qupperneq 37
Qupperneq 38
Qupperneq 39
Qupperneq 40
Qupperneq 41
Qupperneq 42
Qupperneq 43
Qupperneq 44
Qupperneq 45
Qupperneq 46
Qupperneq 47
Qupperneq 48
Qupperneq 49
Qupperneq 50
Qupperneq 51
Qupperneq 52
Qupperneq 53
Qupperneq 54
Qupperneq 55
Qupperneq 56
Qupperneq 57
Qupperneq 58
Qupperneq 59
Qupperneq 60
Qupperneq 61
Qupperneq 62
Qupperneq 63
Qupperneq 64
Qupperneq 65
Qupperneq 66
Qupperneq 67
Qupperneq 68
Qupperneq 69
Qupperneq 70
Qupperneq 71
Qupperneq 72
Qupperneq 73
Qupperneq 74
Qupperneq 75
Qupperneq 76
Qupperneq 77
Qupperneq 78
Qupperneq 79
Qupperneq 80
Qupperneq 81
Qupperneq 82
Qupperneq 83
Qupperneq 84
Qupperneq 85
Qupperneq 86
Qupperneq 87
Qupperneq 88
Qupperneq 89
Qupperneq 90
Qupperneq 91
Qupperneq 92
Qupperneq 93
Qupperneq 94
Qupperneq 95
Qupperneq 96
Qupperneq 97
Qupperneq 98
Qupperneq 99
Qupperneq 100
Qupperneq 101
Qupperneq 102
Qupperneq 103
Qupperneq 104
Qupperneq 105
Qupperneq 106
Qupperneq 107
Qupperneq 108
Qupperneq 109
Qupperneq 110
Qupperneq 111
Qupperneq 112
Qupperneq 113
Qupperneq 114
Qupperneq 115
Qupperneq 116
Qupperneq 117
Qupperneq 118
Qupperneq 119
Qupperneq 120
Qupperneq 121
Qupperneq 122
Qupperneq 123
Qupperneq 124
Qupperneq 125
Qupperneq 126
Qupperneq 127
Qupperneq 128
Qupperneq 129
Qupperneq 130
Qupperneq 131
Qupperneq 132
Qupperneq 133
Qupperneq 134
Qupperneq 135
Qupperneq 136
Qupperneq 137
Qupperneq 138
Qupperneq 139
Qupperneq 140
Qupperneq 141
Qupperneq 142
Qupperneq 143
Qupperneq 144
Qupperneq 145
Qupperneq 146
Qupperneq 147
Qupperneq 148
Qupperneq 149
Qupperneq 150
Qupperneq 151
Qupperneq 152
Qupperneq 153
Qupperneq 154
Qupperneq 155
Qupperneq 156
Qupperneq 157
Qupperneq 158
Qupperneq 159
Qupperneq 160
Qupperneq 161
Qupperneq 162
Qupperneq 163
Qupperneq 164
Qupperneq 165
Qupperneq 166
Qupperneq 167
Qupperneq 168

x

Ritmennt

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Ritmennt
https://timarit.is/publication/859

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.