Ritmennt - 01.01.2003, Page 42

EINAR H. GUÐMUNDSSON
RITMENNT
Durham University Lihrary,
Thomas Wright.
Immanuel Kant.
tilviljun að Björn tekur hér hundastjörnuna Síríus sem dæmi.
Hún er björtust allra fastastjarna á næturhimni, og af þeim sök-
um töldu menn lengi, að hún væri sú sól, sem næst væri í
geimnum. Þetta var byggt á þeirri hugmynd, að allar sólir væru
jafn ljósmiklar og því væri sýndarbirta þeirra beinn mælikvarði
á fjarlægðina. I dag vitum við að svo er ekki, og að sólir eru mis-
stórar og misheitar og ljósmagn þeirra því misjafnt. Þegar þetta
er telcið með í reikninginn kemur í ljós, að hinn heiti og ljós-
milcli Síríus er um það bil helmingi lengra í burtu en nálægasta
sólin, rauða dvergstirnið Proxima í þrístirninu a í stjörnumerk-
inu Mannfáknum. Á dögum Björns Gunnlaugssonar vissu menn
hins vegar lítið sem elckert um eðli sólstjarna og fjarlægðar-
ákvarðanir, sem eingöngu byggðu á sýndarbirtu gáfu því yfirleitt
ranga niðurstöðu. Sú tala sem Björn notar, 700 þúsund lcúluár, er
komin frá Huygens og byggir einmitt á samanburði á birtu Sírí-
usar og sólarinnar. Af þessu virðist nolckuð ljóst, að þegar Björn
samdi Njólu var honum ekki kunnugt um mælingar Bessels og
annarra stjörnufræðinga á hliðrun nálægra fastastjarna.60 Síðar
hefur hann þó greinilega kynnt sér hliðrunarmælingar, því að í
ritgerðardrögum um innsta eðli efnisins, sem rituð voru um eða
eftir 1857 og til eru í handriti, segir eftirfarandi:
Svo að lesarinn sjái að Pólstjörnufjarlægðin er þó enginn smáspotti, vilj-
um vér geta þess, að ljósið eða birtan þarf 42 ár til að fara frá Pólstjörn-
unni til jarðarinnar; svo þó að vér horfum á Pólstjörnuna á þessari
stundu, þá er mögulegt hún sé ekki til, heldur forgengin fyrir 42 árum.
Fallstykkis kúla sem færi 103 faðma á sekúndu eða til sólarinnar í 25
ár, færi til Pólstjörnunnar í 67.500.000 ár.61
60 Fjarlægðin, um 700 þúsund kúluár, hirtist fyrst árið 1698 í áðurnefndu verlci
Huygens, Cosmotheoros. Hún er m.a. notuð í Vinagleði og Náttúruskoðara.
Til samanburðar má nefna, að í Stjörnufræði forðast Ursin að gefa upp
ákveðna fjarlægð til fastastjarnanna, en bendir þess í stað á, að árleg hliðrun
þeirra á hvelfingunni sé minni en ein bogasekúnda, og því séu þær að
minnsta kosti í þriggja ljósára fjarlægð. Rétt er að minna á, að bók Ursins kom
út í Danmörku sama árið og Bessel mældi hliðrun fastastjörnu í fyrsta sinn.
Það er athyglisvert, að Björn skuli nota niðurstöðu Huygens en ekki fjarlægð-
arákvörðun Newtons, sem bar saman birtu Síríusar og Satúrnusar árið 1686 og
fékk út tölu, sem var mun nær réttu lagi. Niðurstaða Newtons, sem birt var
að honum látnum, árið 1728, er tæplega tvöföld rétt fjarlægð.
61 Ritgerðin heitir „Teningar og efnisdeilingin'' (Lbs 2118a 8vo) og verður rædd
nánar síðar. Fjarlægðina 42 ljósár, sem hér er nefnd, má finna í mörgum
stjörnufræðibókum frá seinni hluta nítjándu aldar. Hún byggðist á rangri
38