Tímarit Máls og menningar - 01.12.1974, Page 135

Umsagnir um bœkur
trú“, mótaði öldina. Þessi lýsing getur um
margt átt við fleiri aldir en ]iá 17. en víst
er það rétt að árferði var íllt, og svo var
víðar en hér. Einokunin var verzlunarhátt-
ur tímanna og þótti heppilegur, og kjör al-
mennings hér á landi urðu þó aldrei eins
bágborin og þau gerðust úti í Evrópu, þar
sem bændaánauðin þjarmaði svo að bænd-
um að þeir bera þess minjar enn þann dag
í dag. Höfundur dregur upp heldur dökka
mynd af rétttrúnaðinum, en þótt endalaust
megi deila um trúarkenningar, þá lagði
mótmælendakirkjan áherzlu á læsi almenn-
ings og einhverja upplýsingu, sem var í
fvrstu bundin kristindómsfræðslu, en sú
stefna varð undanfari frekari upplýsingar
síðar. Og þrátt fyrir allan rétttrúnað og
trúarlegan dapurleika, þá ortu skáldin
ekki aðeins sálma. sem voru reyndar þeir
beztu, sem ortir Itafa verið hér á landi,
heldur einnig gleði- og ölkvæði; það var
enginn afturfararsvipur á kveðskap aldar-
innar. Loks rekur höfundur sögu galdra
og galdraofsókna á 17. öld og telur að sú
andlega farsótt hafi ekki náð slíkum tök-
um á Islendingum sem öðrum þjóðum, en
sú staðhæfing er röng. Hann telur „ein-
ungis 25 manns“ líflátna hérlendis (talan
21 er nær lagi), en á sama tímabili voru
25 manns líflátnir úti í Noregi. Sama er
að segja um England, þar hefði þurft að
taka af lífi 2000 manns til þess að sama
hlutfall yrði þar og hér á landi, en þar
voru 1000 teknir af. Islenzkir brennuvarg-
ar voru því fyllilega samboðnir skelegg-
ustu djöflafræðingum og brennuvörguni
erlendis og þeir náðu mun meiri árangri,
sé miðað við nágrannalöndin. Þó ber að
geta þess að galdrafárið náði hæst á Vest-
fjörðum og aðrir hlutar landsins sluppu
tiltölulega vel. Hugmyndir höfundar um
tölu þeirra sem teknir voru af lífi fyrir
galdra í Evrópu, eru einnig rangar, þetta
eru tölur teknar úr eldri heimildarritum,
sem fá engan veginn staðizt nýjustu rann-
sóknir í þessum efnum. Lærðustu menn
þjóðarinnar töldu galdra staðreynd, eins
og meginþorri lærðra manna úti í Evrópu,
minnsta kosti fram undir miðja öldina.
Brynjólfur biskup var þar engin undan-
tekning, en sá var munurinn á honum og
þeim, sem lengst gengu, að hann var ekki
eins auðtrúa og lét rannsaka málin ítar-
lega, þar sem hann átti hlut að.
Trúgirni og stöðugur áróður olli óttan-
um og tortryggninni gagnvart þeim ein-
staklingum, er tíðarandinn stimplaði sem
galdramenn, og svo kom til heimsmyndin
um öflin tvö. Nútíma Islendingar skyldu
ekki hneykslast á galdratrú 17. aldar, sama
sagan hefur endurtekið sig í mynd póli-
tískrar einfeldni og trúgirni síðustu miss-
eri. Því var haldið fram í viðlesnu blaði,
að búast mætti við ránsmönnum á borð
við Tyrki, ef ekki yrði farið að með gát í
svonefndum varnarmálum. Eorsendur
slíkra ályktana byggjast á enn meiri for-
blindun og einfeldni, heldur en forsendur
galdratrúar 17. aldar byggðu á þá.
Höfundur rekur síðan ævi Brynjólfs
biskups, ætt hans og uppvöxt, lærdóms-
frama og starf, sem superintendent. Kirkj-
an var lengst af eina menningarstofnun
þjóðarinnar, hún rak stofnanir, sem ríkis-
valdið hefur nú tekið að sér auk þess að
veita mönnunum leiðsögn til rétts lifnað-
ar og tiyggja þeim eflífa sáluhjálp. Bisk-
upsstarfið var þrekmannsraun, biskupinn
þurfti að vera skipuleggjari, hafa gott vit
á fjármálum, aga klerkdóminn og sjá um
skýrslugerð og yfirumsjón með skólahaldi.
Ef vel átti að vera, var þetta erfiðasta og
ábyrgðarmesta embætti landsins og auk
þess þurfti að koma til bezta menntun og
miklir kennimannshæfileikar. Brynjólfur
biskup Sveinsson hafði allt það til brunns
að bera, sem til þurfti. Fá dæmi eru um
jafn vel rekna kirkju og um hans daga,
261