Tímarit Máls og menningar - 01.12.1974, Blaðsíða 142

Tímarit Máls og menningar
efni, og eru í þeim hópi nokkrir kaflar sem
kalla má „huganir“, en það var það orð
sem Guðmundur gaf þeirri bókmennta-
grein sem útlendingar kalla „essay“. Lítil-
lega verður vikið að því síðar að afstaða
Guðmundar og menntun hans valda því að
einatt verður næsta stutt á milli annars og
þriðja flokksins. Loks eru í bókinni nokkr-
ar ferðasögur.
Guðmundur Finnbogason er góður full-
trúi síns tíma í öllum þeim framfaraákafa
sem lýsir af sumum þeim greinum og ræð-
um sem hér birtast. Á sama hátt má lesa
hér síðu af síðu þá aldeilis dæmalausu
aðdáun sem menn voru barmafullir af á
íslenzkri miðaldamenningu og íslenzkum
miðaldamönnum, en slíkt var að vonum
kallað „fornmenning“ og „fornmenn" til
þess að þáð félli betur að samanburði við
almenna menningarsögu Vesturlanda. Sög-
ur og Eddur voru sá brunnur sem þessir
menn nærðust af, og þótt Guðmundur
hefði hlotið skólamenntun á alþjóðlega
vísu fer ekki á milli rnála hvert hann sækir
sér kraft, þrótt og djörfung. Það er eins
og stoltið Ijómi af honum þegar talinu vík-
ur að lietjum Islendingasagna og dreng-
skap þeirra. Og það sein meira er: Þetta
var söguskoðun allrar þjóðarinnar og
sjálfsskynjun Islendinga. og er það raun-
ar enn að verulegu leyti. Undir þessu
merki fóru þeir að ganga uppréttir eins og
rnenn með mönnum. Bókmenntir forfeðra
okkar urðu pólitískt afl, og færa má að
því gild rök að þær hafi valdið meira um
það að vekja þjóðinni sjálfstraust en
margt og jafnvel flest annað. Auðvitað var
þetta glansandi rómantík, en betur heppn-
aða og árangursríkari rómantík getur
varla. í þessari sömu skuggsjá sáu íslend-
ingar einnig framtíð þjóðarinnar bjarta
og glæsta. Menn voru ekki að hugsa unt
manndráp eða vígaferli, hefndir eða hús-
brennur, heldur drengskap og hetjulund,
áræði og djörfung meðal erlendra höfð-
ingja. Þetta var það sem máli skipti, og í
sköpun þessarar framtíðar varð engri sér-
fræði við komið. Hún var allra viðfangs-
efni og áhugamál og í því var Guðmundur
Finnbogason engin undantekning. Það er
athyglisvert hvern hlut menntamenn áttu í
almennum umræðum um þjóðmál og þjóð-
þrif á þessum tírna, og það er ekki síður
merkilegt að þeir tala máli fólksins og á
tungu fólksins. Flugsanlega gætu sumir ís-
lenzkir menntamenn nú á tíð eitthvað af
þessu Iært.
Bókmenntaskrif Guðmundar Finnboga-
sonar eru merkileg og fróðleg á marga
lund. Sálfræðileg þekking hans og hin
heinispekilega afstaða til viðfangsefnisins
kemur mjög greinilega fram þegar hann
fjallar um bókmenntir. En það sem mestu
skiptir eru þó vinnubrögðin. Guðmundur
leggur ekki áhcrzlu á ævisöguleg atriði
eða bókmenntasamanburð svo sem gjarna
hefur verið iðkað. Og hann dvelur ekki
við félagslegu hliðina. Þvert á móti reynir
hann með nákvæmri könnun textans að
komast að þeim hugmyndaheimi og þeim
grunkveikjum sem að baki liggja og gefa
orðunum líf. Þannig reynir hann að finna
og skynja þann anda sem að verki var.
Suins staðar hleypur sálarfræðin og „inn-
sa;is“-rýnin ef til vill nokkuð langt með
hann, en niðurstaðan verður þá samtímis
lykill að hugntyndaflugi Guðmundar sjálfs.
Þarna getur orðið skammt milli bók-
menntagagnrýni og „hugunar", og hefur
mörgum reynzt vandratað að greina þar
nákvæmlega eða skýrt á milli. Þetta birtist
t. d. í ritgerð um Egil Skalla-Grímsson, en
hún er skemmtilega laus við fornfræði og
heldur sér ágætlega við skáldið og skáld-
skap þess. Ef til vill kemur aðferð Guð-
mundar þó enn betur fram í skrifum hans
um Einar Benediktsson, og það mætti
segja mér að þar væri að finna einhvern
268