Tímarit Máls og menningar - 01.09.1995, Blaðsíða 90
Rúnar Helgi Vignisson
Sýnt í tvo heimana
— þreifað á tvísýnum höfundum
Það að vera íslendingur er einskonar gyðingdómur. Þú getur aldrei
losað þig við íslendinginn í sjálfúm þér, gleymt honum og snúið
þér óskiptur að brýnni verkefnum. Það er einsog miðja sálar
þinnar sé á íslandi og geri alla aðra staði í heiminum að úthverfum.
Tabúlarasa eftir Sigurð Guðmundsson
„Til þess að endurfæðast,“ söng Gibreel Farishta meðan hann
hrapaði af himnum, „þarf maður fyrst að deyja.“
Söngvar Satans eftir Salman Rushdie
Það er engin tilviljun að máltækið „glöggt er gests augað“ hefur orðið til og
lifað. í rauninni er það undirstaða margra fræða samtímans. Það felur í sér
venslin milli Sjálfs og Annars, jafnvel samræðu þá þar á milli sem Derrida
hefur kallað différance og þýtt hefur verið sem skilafrestur.1 Sá sem er Annar
er nokkurs konar útlagi og lítur hlutina öðrum augum en innfæddir. í
framandi umhverfi rennur upp fyrir manni hvers maður fer á mis og þar
með hvers maður hefur notið, samanber spakmælið „enginn veit hvað átt
hefur fyrr en misst hefur“. Þegar svo háttar til verður einnig dagljóst hvað
er öðruvísi, því merkingin er sögð byggja að hluta til að minnsta kosti á
tvenndarkerfi andstæðna, eins og sjá má í mörgum orðabókum þar sem
andheiti er notað til nánari glöggvunar. f bókmenntum er hefð fyrir því að
tefla saman andstæðum til að skerpa sýn á persónur og aðstæður. Guð glatar
merkingu án Satans, eins og Milton sýndi fram á í Paradísarmissi, gott er háð
illu, svo ekki sé minnst á hið eilífa þrætuepli hvort konan verður aðeins
skilgreind út fr á karlinum (og öfugt, þótt sjaldan sé farið þá leiðina). Merking
virðist aldrei vera að fullu nærverandi, hún byggir á mismun og er þannig
háð þeirri táknmynd sem er fjarverandi,2 því sem er ósagt látið.
Gefum okkur að eitt af hlutverkum bókmenntanna sé að segja okkur
eitthvað um heiminn eða jafnvel að uppgötva eitthvað um heiminn, eins og
Milan Kundera hefur sagt. Með hliðsjón af ofanskráðu mætti þá ætla að
enginn væri, almennt talað, betur í stakk búinn til að lýsa samfélögum
88
TMM 1995:3