Tímarit Máls og menningar - 01.09.1995, Blaðsíða 114

Áður en menningin verður steinrunnin
Þannig lýkur sögunni og hvað þýða nú öll þessi ósköp? Pétur og leigjandinn
vaxnir saman, konan loks búin að taka á sig rögg og ætlar að opna dyrnar
en þá fellur handleggurinn niður — steinrunninn. Það þarf ekki mikinn
spámann til að sjá hversu margræður endir sögunnar er. Hann verður seint
skýrður í eitt skipti fýrir öll en þó er ljóst að ekki er hægt að líta framhjá
öllum biblíuvísununun í lok sögunnar.
Ég tel ekki að Krists-táknmálið þýði að konan eigi að frelsast heldur má
fremur segja að í lífi hennar sé ekki rúm fyrir boðskap Krists um að elska
náungann eins og sjálfan sig, vera góður sínum minnsta bróður, því að ótti
við ofsóknir og öryggisleysi tekur alltaf af henni ráðin, gerir henni ómögulegt
að sýna örlæti eða kærleika. Hún virðist hafa sigrast á því að þurfa alltaf að
spegla sig í augum umhverfisins: fyrst í augum kvennanna í hverfinu og
Péturs, síðan leigjandans, en þegar hún hefur fundið styrk sinn og virðist
orðin frjáls þá megnar hún ekki lengur að opna heimili sitt. Styrkur hennar
felst í húsinu, það er kastali hennar, bjargið trausta og hún mætir ókunnum
manni sem húseigandi, ekki eins og maður sem mætir manni, — maður sem
hefur kærleika. Styrkurinn sem hún hefur öðlast og sækir í ytri tákn er
þannig blekking, frelsið til að ljúka upp dyrunum sýndarfrelsi. Hún er enn
í fjötrum öryggisleysisins.
Auðvitað er hægt að lesa Leigjandann sem ádeilu á herinn á Miðnesheiði,
ádeilu á kúgun kvenna, innilokun þeirra á heimilum og þar fram eft ir götum.
Sagan er vissulega nátengd hugsunarhætti kalda stríðsins á sjöunda áratugn-
um, blindri trú á framfarir, tæknihyggju og hernaðarhyggju. En eins og allar
aðrar miklar skáldsögur er hægt að lesa hana með nýjum hætti á nýjum
tímum og írónía og gróteska Leigjandans vísa nú í nýjan veruleika í nýrri
Evrópu — nýjum heimi. Það er hægt að lesa söguna sem harða ádeilu á
nútímasamfélag, ekki aðeins hið íslenska heldur á þá paranoju sem ríkir í
vestrænni menningu, óttann við hið óþekkta og við útlendinga. Við greinum
sífellt milli okkar og annarra, hugsum í andstæðunni við-hinir, og vörpum
verstu hvötum okkar á aðra. Við sjáum þessi mynstur paranojunnar hvar-
vetna: í kalda stríðinu var engum að treysta; tvö stórveldi stóðu grá fyrir
járnum frammi fyrir hvort öðru og trúðu hinum aðilanum til alls. Öll
heimsmyndin byggðist á þessu, hér vorum „við“ og þarna voru „þeir“,
annaðhvort varstu með okkur og móti þeim eða með þeim og á móti okkur.
Nú þegar kalda stríðinu virðist lokið og Berlínarmúrinn hefur verið rifinn
eiga Vesturlönd í vandræðum með sjálf sig, þau eiga í því sem kalla mætti
ídentítetskreppu, því að þau hafa misst óvin sinn og andstæðuhugsun okkar
krefst þess að ævinlega séu tveir pólar fyrir hendi, jákvæður og neikvæður.

112
TMM 1995:3