Tímarit Máls og menningar - 01.09.1995, Blaðsíða 48

myrkri, sem ræður sig í kaupavinnu hjá útilegumanni um heyskapartímann
og fær launað ríkulega bæði í háu kaupi og aðbúnaði. Að auki fékk kaupa-
maðurinn „vaðól og klappaðan vaðstein" og sagði húsbóndinn honum að
binda „með þessu öngul við færi sitt, þá hann“ færi „á sjó í vetur“ og mundi
honum „ekki fiskifátt verða.“ Þarna er komið minnið um kaupavinnuna
ábatasömu sem gengur aftur í öðrum útilegumannasögum og álfasögunni
Kaupamanninum um Suðurnesjamanninn sem gaf rakka mórauðum af
nesti sínu á ferð í kaupavinnu norður í land. Hann dreymdi svo álfkonu sem
þakkaði honum fyrir barnið sitt, gaf honum góð ráð um kaupavinnuna
nyrðra og töfraljáspík sem þurfti aldrei að brýna til að hann gæti séð við
húsmóður sinni rammgöldróttri. Þessir ungu menn urðu gæfusamir þótt
þeir misstu báðir töfragripina um það er lauk. Veiðarfæraminnið kemur fyrir
í sögunni Jón og tröllkonan um bóndasoninn Jón sem gistir í helli nokkrum
á leið í verið og þiggur töfraöngla tvo af tröllkonu ásamt heilræðum um
skipsrúm í Vestmannaeyjum og álitlegt kvonfang í sveit sinni. Allt þetta fékk
hann hjá skessunni að launum fyrir mat sem hann hafði óviljandi gefið
börnum hennar, auk silfurkistu að skessunni látinni. I Þórði á Þrastarstöðum
er sagt frá ábatasamri gistingu Þórðar bónda hjá álfakaupmanni, langtum
sanngjarnari í viðskiptum einokunarkaupmönnunum dönsku; hafði Þórð-
ur bjargað syni kaupmannsins frá slysi án þess að að vita.
Vitað er að sagan ísland áhrœrandi er skráð veturinn 1686-87 en hinar
ekki fyrr en um og eftir miðja 19. öld. Hins vegar er líklegt að óskasögurnar
ævintýralegu þar sem álfar og tröll greiddu landsmönnum leið til gæfu og
gengis hafi upphaflega átt rætur í hinni ævafornu trú á landvættina sem hafa
farið að taka á sig yfirbragð álfa og trölla eftir kristnitöku. Hinir dularfullu
útilegumenn í huldum dölum eru orðnir til síðar, eftir fall þjóðveldisins
þegar hrjáða menn fór að dreyma um byggð á fjöllum uppi til að komast
undan yfirvöldum. Elsta heimildin um dalinn hulda, grösugan og fjármarg-
an, þar sem þursinn Þórir dvelst ásamt dætrum sínum tveim, er í Grettis sögu
frá því á 15. öld. Þróun framangreindra minna í Grettlu er ekki mjög ljós
næstu tvær aldirnar, en grunur minn er sá að Stóri dómur, hin stranga löggjöf
um siðferðismál sem í gildi var frá 1565 til 1838, og óskaplegar refsingar við
brotum á honum, hafi ásamt fækkandi ferðum um helstu fjallvegi landsins
á 17. og 18. öld vegna ört versnandi veðurfars og lélegri hrossahaga átt
meginþáttinn í því að skapa hinn kunnuglega en viðsjála ævintýraheim
útilegumannabyggðanna. Það er eins og gjörningaþokan — grunsamlega
áþekk keltnesku ævintýraþokunni — villi stundum svo fyrir byggðamönn-
um sem eiga leið um heiðalöndin, ýmist snemma sumars í kaupamennsku
í fjarlægum héruðum eða síðla hausts í eftirleitir, að þeir vita ekki sitt
rjúkandi ráð fyrr en þeir hitta einhvern útilegumanninn eða sjá útilegu-
46
TMM 1995:3