Tímarit Máls og menningar - 01.09.1995, Síða 115

„í óvininum er eina öryggi hins öryggislausa fólgið“ (39), segir í sögunni.12
Óttinn við umhverfið eða Hinn (The Other) virðist lifa góðu lífi.
En þessi ótti við umhverfið er þegar allt kemur til alls ótti við okkur sjálf,
eins og kemur fram hjá Júlíu Kristevu í bók hennar Étrangers á nous mémes
frá 1988.13 Þar setur hún fram kenningar um sálfræðilega og félagslega stöðu
okkar á Vesturlöndum nú í aldarlok. Hún fjallar í bók sinni um afstöðu
manna til útlendinga á ýmsum tímum og í ýmsum samfélögum. Hún vísar
þar m.a. til kenninga Freuds um að á ákveðnu stigi frumbernsku þegar
barnið hefur ekki enn greint milli sín og umheimsins (hið narsíska sjálf)
varpar það því sem það upplifir sem hættulegt og óþægilegt yfir á framandi
og demónískan tvífara og eignar honum þessar kenndir. Um leið verður
tvífarinn ógnvekjandi. Kristeva heldur því fram að í afstöðu Vesturlandabúa
til útlendinga eigi það sama sér stað. Við vörpum óþægilegum kenndum frá
okkur, kenndum sem við höfum bælt í dulvitundinni og viljum ekki kannast
við — enda yrði samfélagið harla skrautlegt ef þeim kenndum yrði sleppt
lausum — og eignum þær útlendingum. Þar með förum við að upplifa þá
sem ógn. Baráttan við útlendinga er því barátta við okkar eigin dulvitund.
Hið óttalega kemur þannig ekki að utan heldur að innan. Við vörpum því
sem við óttumst á umhverfið,—á útlendinga, segir Júlía Kristeva. Við hötum
dulvitund okkar í formi skitinna negra, öfgamúslíma og gráðugra Austur-
Evrópubúa — „and everybody hates the Jews“, eins og maðurinn söng. Við
hötum útlendinginn í sjálfum okkur af því að við þekkjum hann ekki og
ekkert er eins hættulegt nú um stundir og þetta hatur.
Ef ég ætti að draga saman boðskapinn í Leigjandanum eftir Svövu Jakobs-
dóttur mætti setja hann þannig fram: við verðum að mæta sjálfum okkur,
sættast við útlendinginn í sjálfum okkur — opna heimili okkar — áður en
það verður of seint og menning okkar verður steinrunnin.
Aftanmálsgreinar
1 Greinin er byggð á tveimur fýrirlestrum sem ég hélt sumarið 1994 um þetta efhi.
Sá fyrri var á Svövuþingi Félags áhugamanna um bókmenntir og sá síðari hjá
Norræna sumarháskólanum. Ég þakka Dagnýju Kristjánsdóttur dósent góðar
ábendingar við samningu fýrirlestranna.
2 Svava Jakobsdóttir, Leigjandinn, Reykjavík 1969. í greininni er vitnað til þessarar
útgáfu innan sviga.
3 Njörður R Njarðvík, „Undir verndarvæng“, Afmœlisrit til Steingríms J. Þorsteins-
sonar, Reykjavík 1971, bls. 117-127.
4 Njörður R Njarðvík, 117.
5 Njörður P. Njarðvík, 118.
TMM 1995:3
113