Gripla - 20.12.2006, Qupperneq 52

GRIPLA50
er rótarsérhljóðið ö (þ.e. ø) ákvarðað á grundvelli ríms en aftur á móti er jƒ
sagt rímskorðað í Lexicon poeticum Sveinbjarnar Egilssonar og Finns Jóns-
sonar (1931:186), enda þótt hvor tveggja niðurstaðan sé byggð á sama dæm-
inu, eins og rætt verður hér á eftir. Hvorki de Vries (1962:198) né Ásgeir
Blöndal Magnússon (1989:240) taka skýra afstöðu. Einungis Fritzner (1886–
96, 1:606) tengir gjör við gjöróttr en til þess að unnt sé að fallast á þau tengsl
þarf að komast að því hver muni hafa verið mynd orðsins gjör í elstu íslensku
og hver merking þess muni hafa verið.
Ókringda rótarsérhljóðið í myndinni ger gagnast ekki til að skera úr um
hvort eðlilegra sé að reikna með gør eða gjƒr í elsta máli því að e getur verið
runnið frá hvort sem er eldra ø eða jƒ. Þegar í elstu íslensku verður þess vart
að ø afkringist og verði e; þetta varð aldrei altæk hljóðþróun en til urðu ýmsar
tvímyndir á borð við 3. pers. et. nt. fh. kemr, sefr, treðr við hlið kømr, søfr,
trøðr af koma, sofa og troða (Noreen 1923:107 [§119]). Hugsanlegt er því að
ger hafi orðið til við hlið gør við slíka afkringingu. Um 1600 taka að birtast í
heimildum (stafsetningu og einnig í rími) merki um afkringinguna jö > je í
orðum eins og fjegur, jerð, mjeg sem þá urðu til við hlið fjögur, jörð, mjög;
mikið ber á þessari afkringingu í sautjándu aldar máli en í mörgum tilvikum
hafa þó afkringdu myndirnar horfið aftur úr málinu (Björn K. Þórólfsson
1925:xix; Stefán Karlsson 1989:10–11/2000:26). Mögulegt er þess vegna að
ger (þ.e. gjer) hafi orðið til við hlið gjör við afkringingu á sautjándu öld (eða
síðar), hvort sem það var komið úr eldra gør eða gjƒr. Úrlausnarefnið hér er
því hvort (ungu) orðmyndirnar gjör og ger muni heldur runnar úr eldra gør
eða gjƒr; hið fyrra gæti ekki verið grunnorð lýsingarorðsins gjƒróttr en hið
síðara gæti það hæglega ef merking þess leyfir.
4.3 Elstu þekktu dæmi um hvorugkynsorðið gjör, ger
Orðið gjör, ger virðist aðeins þekkt af þremur dæmum úr fornu máli, úr Höf-
uðlausn Egils Skallagrímssonar, úr Merlínusspá og loks kemur það fyrir í
sumum handritum Konungs skuggsjár. Áður en lengra er haldið er rétt að
hyggja að þessum dæmum.
Höfuðlausn Egils Skallagrímssonar er, eins og kunnugt er, einkum varð-
veitt í tveimur gerðum. Annars vegar er hún í Wolfenbüttelbók, Wolf Aug 9 10
4to, frá um 1330–70, sem geymir svokallaða B-gerð (eða W-gerð) Egils sögu;
kvæðið er þó ekki að finna í öðrum handritum af B-gerðinni svo að líklegt má
teljast að skrifari Wolfenbüttelbókar hafi aukið því inn. Hins vegar er Höfuð-
lausn varðveitt í svokallaðri C-gerð (eða K-gerð) sögunnar sem einkum er