Skírnir - 01.01.1963, Blaðsíða 191

Skírnir
Skjöldungasaga
179
at vigja menn, er til þess sóttu langan veg, ok sá hann þá mj$k vanfœra
til, bæði sakir lítils lærdóms ok annarra hátta sér óskapfelldra, en hann
nennti þá varla at nita, bæði sakir fátœkis þeira sjálfra ok fyr sakir þeira
manna, er þeim hpfðu kennt eða sínar jarteinir hpfðu til sent; en hann
sagði hverjum þeira greiniliga, hvat hverri vígslu fylgði til vanda, ok fal
þeim sjálfum ábyrgð á hendi ok þeim, er þá sendu til.“ Nú eru nóg rök
til um einstaklega mikla námfýsi manna, en eigi að síður hljóta kennarar
prestanna að hafa lagt áherzlu á hin hagnýtu efni þessara fræða. Menn
eiga ekki að hugsa sér lærdóm háskólanna með septem artes liberales,
enda koma fyrstu háskólar fyrir norðan fjall ekki upp fyrr en um alda-
mótin 1200. Án efa á að hugsa sér til samanburðar latínuskólana erlend-
is, þar sem reynt var að kenna hið allra nauðsynlegasta. Fyrst var þá að
kenna latinu, svo að menn gætu sungið messu og tiðir; kunnáttan í lat-
ínu var þá alveg nauðsynleg. Sumstaðar var til að hressa upp á þann
lærdóm lesið Pharsalia Lucanusar, eða eitthvað úr Virgli eða Metamor-
phoses Óvids — hver veit nema Rikinni prestur á Hólum hafi ætlað að
bæta lærdóm í latínu með lestri Óvids, þó að illa færi — enn oftar hafa
þeir lesið Disticha Catonis, en mundi aðaltextinn þó ekki hafa verið
Davíðssálmar, eins og G. G. Coulton (Medieval panorama, 1947, 391) tel-
ur hafa tíðkazt í enskum latínuskólum? Hann segir, að psalterium discere
sé vanalegt orðalag um latínuskólalærdóm, en psalterium docere um kennsl-
una. Þetta segir sína sögu. Svo þurftu prestlingar að læra messutexta og
tiðir allar með öllum þeirra tilbrigðum, þeir þurftu að læra eitthvað í
söng, þeir þurftu að læra grundvallaratriði kristindómsins, kennimann-
lega guðfræði, en einnig rímfræði vegna helgidagahalds. Hér var því mik-
ið að gera við hinn stutta tima, og mér finnst það alveg með ólíkindum
um þorra presta þessa tíma, að þeir hafi orðið neinir feikna latinuhestar,
enn síður, að keimslan hafi gert þá að húmanistiskum fræðimönnum.
Hitt er annað mál, að þar sem námfýsi og gáfur voru hjá nemanda, kunn-
átta hjá kennara, gátu af þessari hagnýtu kennslu i málfræði og rimfræði
orðið sönn og merkileg vísindi, þar sem saman tengdust innlend og er-
lend fræði, eins og hin stórmerku rit Fyrsta málfræðiritgerðin og elztu
rímfræðiritin sýna.
Enn eins þykir mér rétt að geta um skólana á þessum tíma á íslandi.
Þeir eru allir í höndum veraldarklerka (saeculares, ekki munka eða kan-
oka), bæði stólsskólar og einkaskólar. Þetta er ólíkt þvi, sem vant var við-
ast hvar erlendis, a. m. k. fyrir norðan fjall, þar sem klaustraskólamir voru
svo geysimikilvægir. Og þessir veraldarklerkar hér á landi kvæntust, gátu
verið höfðingjar, tóku þátt í þjóðfélagi leikmanna, málaferlum og jafnvel
vígaferlum. Þrátt fyrir áhrif klaustranna á síðara hluta þjóðveldistímans
mótaði þetta upphaf allt menntalíf hans og hóf innlend veraldleg fræði
á hátt stig frá upphafi og gerði þau bókhæf engu síður en hin útlendu
latínufræði.
Áður en ég lýk ræðu minni, langar mig að leiða huga okkar rétt að-