Tímarit Máls og menningar - 01.02.2009, Page 93

F r á m i ð l u n t i l 2 0 0 m í l n a l a n d h e l g i
TMM 2009 · 1 93
herra, flutti á 100 ára afmæli Þjóðminjasafns Íslands árið 1963. Þessi
ræða olli út af fyrir sig ekki pólitískum straumhvörfum á Íslandi. Hún
er aðeins merkileg vegna þess að varla hefur verið til nokkurrar ræðu
sem flutt hafði verið af stjórnmálamanni í aldarfjórðung á Íslandi eins
mikið vitnað og út úr fáum ræðum hefur verið jafn heiftarlega snúið.
Gylfi Þ. Gíslason ræddi um samvinnu ríkja, tækniframfarir, efna-
hagslegar framfarir og hvað áynnist og hverju væri fórnað þegar ríki
ynnu saman. Síðari hluti ræðunnar fjallar síðan um íslenska menningu
og sögu, hlut Þjóðminjasafns, þjóðlegrar menningar, varðveislu þjóð-
legra minja, sögu og menningar, og þá staðreynd að „Þjóðminjasafn
Íslands megi um allar aldir, meðan íslensk tunga er töluð og íslenskt
hjarta slær, vera einn þeirra vita er beini lítilli þjóð Íslendinga rétta leið
um sollið úthaf viðsjállar veraldar, – viti, sem logi skært og lýsi íslenskri
þjóð í eilífri viðleitni hennar til þess að varðveita sjálfa sig“.
En Gylfi hafði fyrr í ræðunni, þar sem hann fjallaði um samvinnu
þjóða, látið þessi orð falla:
Einn mesti stjórnmálaskörungur á fyrri hluta þessarar aldar [hér er átt við
Winston Churchill] sagði ekki alls fyrir löngu, að svo virtist nú komið, að helsta
ráðið til þess að efla sjálfstæði þjóðarinnar væri að fórna sjálfstæði hennar. Þetta
kann að hljóma sem öfugmæli. En orðið sjálfstæði er hér auðvitað notað í tvenns
konar merkingu. Átt er við það að svo virðist sem ein tegund sjálfstæðis verði
ekki efld nema á kostnað annarra.
Þjóðviljinn fór vegna þessarar ræðu í sitt versta þjóðrembuskap. Árum
saman gerði jafn upplýstur maður og Magnús Kjartansson sér ýmist leik
að því að þykjast ekki skilja hvað hér hafði verið átt við eða beinlínis að
snúa út úr því. Í nýútkomnu ritgerðasafni sínu endurprentar hann eina
af fjölmörgum greinum um þetta efni, sem heitir því hógværa nafni: Að
vera Íslendingur. Þar segir:
Gylfi Þ. Gíslason hélt því fram í ræðu sinni, að sjálfstæði Íslands væri í rauninni
forngripur, sem hvergi ætti heima nema í Þjóðminjasafninu. Ástæðan væri ekki
sú, að ráðherrann vildi endilega sjálfstæðið feigt, heldur hafði hann komist að
þeirri niðurstöðu, að Íslendingar væri svo smáir og vanmegnugir, að þeir gætu
ekki fylgst með á tíma fjöldaframleiðslu, stórs markaðs, stórra átaka, sterkra afla
mikils valds. Lítið stoðaði að halda af einhverri tilfinningasemi í sjálfstæði sem
hefði ekki eðlilegar efnahagslegar forsendur: „Hversu lengi varðveitir sú þjóð
sjálfstæði sitt, sem dregst aftur úr öllum“. Því var aðeins óhjákvæmilegt raunsæi,
að Íslendingar gerðust aðilar að stærri heild, nýju Vestur-Evrópustórveldi, og
kemur ekki hlutdeild í auknu sjálfstæði og vaxandi öryggi voldugs bandalags í
stað minnkandi sjálfsforræðis hvers einstaks?
TMM_1_2009.indd 93 2/11/09 11:27:30 AM