Vísir - 14.12.1960, Qupperneq 13

fram á næsta ár, en hins vegar varð fullkomn-
aður skömmu síðar sá klofningur, sem upp var
kominn í flokknum.
Málamiðlun í Kjördæmamálinu.
Árið 1932 var mynduð stjórn, studd af Fram-
sóknprflokknum og Sjálfstæðisflokknum undir
forsæti Ásgeirs Ásgeirssonar. Hafði nú ýmsum
Framsóknarmönnum orðið ljóst, að kjördæma-
málið varð að leysa. Varð þá ofan á málamiðl-
un, er lagfærði verstu agnúana, en reyndist þó
ganga of skammt. Það varð fyrst á síðastliðnu
ári, að það mál kæmist í sæmilegt horf og er
þó hlutur þéttbýlisins enn fyrir borð borinn.
Vegna kjördæmabreytingarinnar fóru fram
kosningar bæði 1933 og 1934, en þá var kosið
eftir hinni nýju stjórnarskrá.
Klofningurinn í Framsóknarflokknum varð
alger 1933. Yfirgáfu þá flokkinn ýmsir mikil-
vægustu leiðtogar hans, sem ekki gátu sætt sig
við yfirgang Jónasar. Tryggvi Þórhallsson átti
frumkvæðið að stofnun Bændaflokksins, sem
varð þó eklci langlífur, en átti þó fulltrúa á
þingi fram til 1942.
Á þeim árum, sem kjör.dæmabreytingin var
á döfinni, steðjaði heimskreppan mjög að. Út-
flutningsframleiðslan lenti i miklum erfiðleik-
um og hag bænda fór mjög hnignandi.
Árið 1934 var mynduð samstjórn Alþýðu-
flokksins og Framsóknar undir forsæti Her-
manns Jónassonar.
Eftir kos'ningarnar 1934 stóð hagur Alþýðu-
Jlokksins með allmiklum blóma. Flokkurinn
virtist búinn að ná sér eftir klofninginn 1930,
og kjördæmabreytingin hafði fært honum 10
þingmenn. Hefur flokkurinn ekki í annan tíma
verið öflugri á þingi.
í kosningunum 1937 beið Alþýðuflokkurinn
mikinn ósigur. Upp úr stjórnarsamstarfinu
slitnaði og allt rak á reiðanum um nokkurn
tíma, unz Framsóknarmenn sáu, að ekki yrði
svo fram haldið og leituðu 1939 samstarfs við
■Sjálfstæðisflokkinn. Sú samvinna tókst og varð
Alþýðuflokkurinn einnig þátttakandi í þeirri
stjórn. Innan Sjálfstæðisflokksins var töluverð
andstaða gegn því að ganga til samstarfs við
Framsókn eftir þau viðskipti, sem flokkarnir
höfðu þá átt um langt skeið.
Ttlofning Alþýðuflokksins.
í kosningunum 1937 fengu kommúnistar i
fyrsta skipti fulltrúa á Alþingi. Utan úr heimi
bárust um þessar mundir váleg tíðindi um yfir-
gang nazista og fasista, og urðu víða til að
þjappa saman sósíaldemókrötum og kommún-
istum. Þessi samfylkingarhugsjón náði brátt
töluverðum tökum hér á fslandi, bæði meðal
Alþýðuflokksmanna og kommúnista. Viðræðurn-
ar, sem fram fóru milli þeirra um sameiningu,
urðu til þess að Alþýðuflokkurinn klofnaði 1938,
■en myndaður var sérstakur flokkur, sem kallaði
sig Sameiningarflokk Alþýðu — Sósíalistaflokk-
inn. Var þar uppistaðan sá hluti Alþýðuflokks-
ins, sem fylgdi Héðni Valdimarssyni að málum,
og kommúnistaflokkurinn. Héðinn hafði lengi
verið einn harðvítugasti bardagamaður flokks-
ins og var hann kjörinn formaður hins nýja
flokks. Brátt lét hann af þvi starfi í mótmæla-
skyni við árás Rússa á Finnland, og urðu þá
kommúnistar allsráðandi i flokknum og hafa
verið siðan.
Sú stjórn, sem Hermann Jónasson myndaði
1939 með aðild Alþýðuflokks, Framsóknarflokks
og Sjálfstæðisflokksins, var í daglegu tali nefnd
„þjóðstjórnin“. Hið fyrsta verk þjóðstjórnar-
flokkanna var að lækka gengi krónunnar, út-
flutningsframleiðslunni til stuðnings, en siðar
fékk hún að glíma við hin nýju viðfangsefni,
sem heims$tyrjöldin síðari og hernám landsins
sköpuðu.
Upphaf verðbólgunnar.
í kjölfar styrjaldarinnar fylgdu gerbreytt
viðhorf í efnahagsmálum. Útflutningsfram-
leiðslan efldist mjög vegna stórhækkaðs verðs,
og af hernáminu leiddi áður óþekkt peninga-
flóð. Verðlag allt fór mjög úr skorðum og
þótt þjóðstjórnin ætti að baki sér nær allan
þingheim, reyndust ráðstafanír hennar til að
hamla gegn verðbólgu áhrifalitlar.
Vegna hernámsins og liins mikla háska-
ástands i alþjóðamálum árið 1941, var ákveðið
að fresta reglulegum alþingiskosningum, er þá
skyldu fram fara. Um næstu áramót var verð-
bólgan í algleymingi, og var þá gerð úrslita-
tilraun til að stöðva hana með því að banna
kauphækkanir með lögum og verðhækkanir.
Varð þetta til að Alþýðuflokkurinn liætti
stjórnarsamstarfinu. Ekki reyndist auðið að
framfylgja lögunum, og fór svo að stjórnar-
samstarfið rofnaði alveg. Alþýðuflokkurinn
og Sjálfstæðisflokkurinn hófu urn þessar mund-
ir samvinnu til að koma kjördæmaskipuninni
i viðunandi horf, því að fljótlega hafði það
sýnt sig, að kjördæmabreytingin 1934 var eng-
an veginn fullnægjandi til að tryggja sæinilega
mynd þjóðarviljans á Alþingi.
Hermann Jónasson lét af völdum fyrrihluta
árs 1942 og við tók minnihlutastjórn Sjálf-
stæðisflokksins undir forsæti Ólafs Thors,
sem hafði það höfuðverkefni að tryggja kjör-
dæmabreytinguna og jafnframt undirbúa ráð-
stafanir til skilnaðar við Dani, en þau mál
voru þá komin mjög á dagskrá eins og síðar
verður vikið að.
Kjördæmabreytingin komst i kring á árinu
1942, og fóru þá fram tvennar kosningar.
Sjálfstæðisflokkurinn jók nokkuð þingmanna-
tölu sína, en Framsókn tapaði nokkrum þing-
sætum, en aðaleinkenni kosninganna var þó
hinn mikli kosningasigur Sósíalistaflokksins
á kostnað Alþýðuflokksins. Varð margt til að
valda þvi. Fyrst að sjálfsögðu klofningur Al-
þýðuflokksins 1938 og sá liðsauki, er þaðan
barst þá, í öðru lagi samúð með baráttu
Sovétríkjanna gegn nazistum, og svo i þriðja
lagi barátta flokksins gegn þeirri kaupbind-
ingu, sem lögboðin var.
Eftir þessar kosningar fór svo, að ekki tókst
að mynda þingræðisstjórn, svo að í árslok
skipaði ríkisstjóri utanþingsstjórn undir for-
sæti dr. Björns Þórðarsonar.
Stofnað lýðveldi á íslandi 17. júní 1944.
Við það að Þjóðverjar hernámu Danmörku
i apríl 1940 skapaðist algerlega nýtt viðhorf,
hvað snerti æðstu stjórn íslands og utanríkis-
mál. Það varð ljóst, að konungi var ekki
kleift að gegna störfum sínum sem konungur
íslands, og Danir gátu ekki lengur annast
utanríkismálin.
Þegar þessi tíðindi bárust, var þegar ákveðið
af Alþingi að ríkisstjórninni skyldi fyrst um
sinn falið að fara með konungsvaldið og ís-
lendingar skyldu þegar taka utanríkismálin
í sínar hendur. Sættu þessar ráðstafanir engum
athugasemdum frá konungi eða dönsku stjórn-
inni.
Árið eftir var talið nauðsynlegt að breyta
skipan mála að því leyti, að kosinn skyldi
sérstakur ríkisstjóri til að fara með konungs-
valdið, en jafnframt lýsti Alþingi yfir að sam-
bandslögin yrðu ekki framlengd og að stofnað
yrði lýðveldi á íslandi jafnskjótt og sambarid-
inu við Danmörku yrði formlega sjitið.
Um lýðveldisstofnunina urðu nokkrar deilur,
þ. e. hvenær hún skyldi fram fara. Verður ekki
orðlengt um þær hér, en að lokinni þjóðar-
atkvæðagreiðslu, er fram fór í maí 1944 og
sýndi svo að segja algera samstöðu kjósenda
um sambandsslit og lýðveldisstofnun, var lýð-
veldið stofnað hinn 17. júní 1944 og var Sveinn
Björnsson, er gegnt hafði starfi ríkisstjóra frá
1941, kjörinn fyrsti forseti lýðveldisins.
Eftir að íslendingar höfðu tekið utanríkis-
málin i sínar hendur, tóku önnur ríki smátt
og smátt að senda hingað sérstaka sendiherra
og sömuleiðis var farið að skipa íslenzka
sendiherra erlendis.
Þótt hernámi Breta 10. maí 1940 væri mót-
mælt af ríkisstjórninni, mun óliætt að segja,
að flestir íslendingar hafi talið það gæfu, að
Bretar skyldu verða fyrri til að hernema
ísland en nazistar. Það varð og raunin, að
íslendingar tóku fullkomið tillit til Banda-
manna, er þeir óskuðu herverndar Bandaríkja-
manna sumarið 1941. Heriiám og síðar hei’-
vernd erlendra manna hér sköpuðu að.sjálf-
sögðu ýmis yandamál, en segja má, að úr þeim
málum hafi greiðzt furðanlega, þegar tillit er
tekið til þess, liversu fjölinennir herirnir voru,
miðað við íbúafjölda landsins.
Hlutleysið úr sögunni.
Með hervernd Bandarikjamanna eftir að þeir
voru orðnir styrjaldaraðilar, var hlutleysis-
yfirlýsing sú, sem íslendingar gáfu út 1918,
raunverulega úr sögunni, og hefur síðan ekki
verið endurnýjuð.
Utanþingsstjórninni, sem skipuð var i árs-
lok 1942 reyndist ekki kleift að stöðva verð-
bólguþróunina. Vöruverð og kaupgjald hélt
ófram að liækka.
Sumarið 1944 liöfðu hafizt viðræður milli
Sjálfstæðisflokksins, Alþýðúflokksins og' Sósíal-
istaflokksins um stjórnarsamvinnu. Sú sam-
staða, sem skapazt hafði milli Sovétríkjanna
og Vesturveldanna í heimsstyrjöldinni, varð
mjög viða til þess að lýðræðissinnaðir menn
fengu trú á því, að unnt myndi að semja við
kommúnista og jafnvel hafa við þá stjórnar-
samvinnu, enda tókst um þessar mundir slík
samvinna í mörgum löndum Evrópu. Þessar
viðræður leiddu til þess að stjórnarsamvinna
tókst milli þessara þriggja flokka undir forsæti
Ólafs Thors. Þessi stjórn hafði það liöfuð-
markmið að sjá um nýsköpun atvinnulifsins,
að þær miklu innstæður, sem íslendingar höfðu
safnað erlendis, yrðu notaðar til þess að skapa
hér þróttmikið atvinnulíf, efla framleiðsluna
og tryggja örugga afkomu almennings. Stjórnin
vann að þessum málum með miklum þrótti
fyrst i stað.
Árið 1945 höfðu Bandarikjamenn farið fram
á varanlegar herstöðvar hér ó landi, og var því
hafnað af íslendingum, enda friðarhorfur þá
taldar góðar, kalda striðið ekki skollið á, og
almenn trú á það, að sú sameiginlega barátta,
sem sigurvegararnir höfðu liáð gegn nazistum,
mundi tryggja varanlegan frið þeirra á milli.
Haustið 1940 fóru Bandaríkjamenn fram á
takmörkuð og tímabundin afnot af flugvellin-
um í Keflavík, og risu úr því miklir úfar með
mönnum. Svo fór að samningur um slik afnot
var samþykktur, en kommúnistar fóru úr
rikisstjórninni, og sagði hún af sér.
Niðurgreiðslur og uppbætur.
Um þessar mundir tóku að skapast ýmsir
erfiðleikar fyrir sjávarútveginn, þar sem fram-
leiðsla lians reyndist ekki seljanleg þvi verði,
sem útveginum var talið nauðsynlegt. Var þá
gripið til þess ráðs að greiða uppbætur á
sjávarafla eftir vissum reglum. Þótt hér liafi
verið farið inn á vafasama braut og ýmsir hafi
lýst andstöðu við slíkt fyrirkomulag, reyndist
það svo lífseigt, að það er fyrst á þessu ári,
sem auðið reyndist að afnema það. Lengi
hafði hins vegar tíðkast að greiða niður úr
rikissjóði verð á ýmsum nauðsynjum, er áhrif
höfðu á kauplagsvísitölu og það að sjálfsögðu
gert til að hindra óhóflega hækkun vísitöl-
unnar.
Þegar sýnt var 1946, að kommúnistar reynd-
ust ekki liæfir til samstarfs, var farið að leita
samstarfs lýðræðisflokkanna þriggja. Fram-
sóknarflokkurinn hafði nú verið utan ríkis-
stjórnar um nokkurra ára skeið og reynzt litt
bærilegt. Hafði hann goldið afhroð í kosnirig-
um 1946. Niðurstaðan varð sú, að mynduð var
þriggja flokka stjórn undir forsæti formanns
Alþýðuflokksins, Stefáns Jóh. Stefánssonar,
Þessi ríkisstjórn hóf enn atlögu gegn verð-
bólgunni og tókst um skeið að stöðva aukningu
hennar. Vegna gjaldeyrisörðugleika varð að
takmarka innflutning verulega, taka upp um-
fangsmikla skömmtun á ýmsum vörum og
setja hömlur á fjárfestingu. Þrátt fyrir þessar
ráðstafanir jókst verðbólgan vegna almennra
kauphækkana og við það varð enn að auka
stuðning við útveginn. Eftirspurn eftir erlend-
um gjaldeyri sýndi greinilega, að gengi krón-
unnar var í engu samræmi við raunverulegt
gildi hennar.
Afmælisblað VÍSIS
VÍSIR 50 ÁRA
13