Vísir - 14.12.1960, Síða 41

HiestArétt
jSitthvod
um
Forsaga og aðdragandi að stofnun Hæstaréttar.
Á þjóSveldistímabili ís'lendinga 874—1262
var fullnaðarúrlausn allra dómsmála í hönd-
um dómstólanna íslenzku á Alþingi við Öxará,
fjórðungs dóma . og fimmtardóms, og það var
ekki fyrr en eftir að ísland gekk Noregskon-
ungi á hönd, að skjóta mátti íslenzkum dóms-
raálum undir dóm erlendra dómstóla til síð-
ustu úrlausnar. Mun heimild fyrir því að
skjóta megi dómum lögmanna og lögréttunnar
undir dóm konungs fyrst finnast eftir að Jóns-
bók var lögtekin 1280, og skyldi hann skera
úr málum manna með ráði „vitrustu manna“,
en þar mun átt við íslendinga. í framkvæmd-
inni varð þetta þó svo, að mál héðan, sem
stefnt var til konungs, voru lögð undir ríkis-
ráð hans, fyrst liið norska og síðar hið danska,
og þannig farið með íslenzk dómsmál alla
tíð þar til Hæstiréttur var stofnaður i Dan-
mörku. Og þar sem konungur var forseti hans,
varð það svo í framkvæmd, að Hæsti
réttur Dana fór með æðsta dómsvald í íslenzk-
um dómsmálum. Má um það deila, hvort þetta
fyrirkomulag var að öllu leyti rétt að þá-
gildandi lögum. Iin eftir að íslendingar fengu
stjórnarskrána frá 1874 var það tvimælalaust
Hæstiréttur Danmerkur, sem fór með æðsta
dómsvaldið.
í liuga almennings er það í dag svo sjálf-
sagður hlutur, að íslenzkir dómarar dæmi í
málum manna hér innanlands, að mörgum
þeim, sem daglega eiga leið fram hjá dóms-
lmsi Hæstaréttar við Lindargötu, kann að
gleymast sú staðreynd, að í nærfellt 650 ár,
eða liálfa sjöundu öld, var lokastig dómsvalds-
ins þannig í höndum erlendra aðilja. Þeir
sem við þetta ástand bjuggu fundu hinsvegar,
bvar skórinn kreppti að fætinum, og þar sem
það er jafnan snar þáttur í sjálfstæði hverrar
þjóðar, að hún fari sjálf með dómsvald i
málum þegna sinna, þá hlaut flutningur æðsta
dómsvaldsins heim til íslands að verða einn
;>f þáttum íslenzkrar sjálfstæðisbaráttu á 19.
öld. Varð þar fremstur i flokki Benedikt
Sveinsson liinn eldri, eitt sinn dómari í lands-
yfirréttinum og þingskörungur mikill á sinni
tíð. Flutti hann á Alþingi árið 1885 frumvarp
þess efnis, að dómsvald Ilæstaréttar Dana í
islenzkum málum skyldi úr lögum numið.
Markaði liann stefnuna í framsöguræðu sinni,
en Þar segir hann m. a.:
„Það er ekki svo að skilja, að ég lýsi nokkru
vantrausti til Hæstaréttar Danmerkur i sjálfu
ser. En mitt traust nær ekki lengra en svo,
að eigi sé ákjósanlegt eða liafandi af
stjórnlagaástæðum að Hæstiréttur sé æðsti
flómstóll landsins lengur en orðið er. Allar
binar sömu ástæður, sem mæla með innlendri
■stjórn yfirhöfuð, mæla og með því, og það
1 ríkulegasta mæli sérstaklega, að hafa æðsta
dómstól landsins i landinu sjálfu.“
Þetta frumvarp Benedikts náði þó ekki
1 am að ganga og ekki heldur frumvarp sama
efnis, sem liann flutti á Alþingi 1891 ásamt
Afmælisblað VlSIS
Skúla Thoroddsen, en það frv. féll einnig,
m. a. fyrir tilverknað hinna konungkjörnu
þingmanna. Fundust þá menn, er eigi töldu
íslendinga þess umkomna að fara með hið
æðsta dómsvald, og mun þeirrar skoðunar
reyndar líka hafa orðið vart siðar um það bil
er Hæstiréttur íslands var stofnaður 1920.
Á þingunum 1893 og 1895 voru hinsvegar
samþykkt lög um heimflutning dómsvaldsins,
en svo sem vænta niátti synjaði konungur
þessum lögum staðfestingar. Enn var flutt
frumvarp sama efnis á Alþingi 1897, sem eigi
varð útrætt og lá málið nú niðri næstu 20
árin, enda andaðist aðalhvatamaður þessa
máls á Alþingi, Benedikt Sveinsson, sumarið
1899.
Vio sambandsslitin 1918 var mál þetta tek-
ið upp að nýju og var svo kveðið á í 10. gr.
sambandslaganna, að Hæstiréttur Danmerkur
skyldi hafa á hendi æðsta dómsvald í íslenzk-
um málum, þar til ísland kynni að ákveða að
stofna æðsta dómstól í landinu sjálfu. Sumir
munu þó bafa verið þeirrar skoðunar, að eigi
hefði átt að taka þessa grein inn í sambands-
lögin sjálf með þessum hætti, heldur hefði
borið að skeyta henni við lögin sem viðbæti,
en ýmsir Danir munu hinsvegar hafa
gert sér vonir um að Hæstiréttur Danmerkur
mundi fara áfram með dómsvald í ielenzkum
málum, svo sem verið liafði. Var og það á-
kvæði sett í nefnda 10. gr. sambandslaganna,
að skipa skyldi íslending í eitt dóinarasæti
þar, og átti það að koma til framkvæmda,
þegar sæti losnaði næst i dóminum. Af hálfu
íslendinga mun þetta ákvæði þó ekki hafa
verið tekið svo hátíðlega, að það kæmi nokk-
urntíma til umræðu, livaða íslending skyldi
velja til dómstarfa hjá Dönum, enda voru
þegar á næsta ári 1919 sett lög um stofnun
Hæstaréttar íslands. Hlutu þau staðfestingu
konungs hinn 6. okt. sama ár og gengu í gildi
1. janúar 1920. Hálfum öðrum mánuði síðar,
eða liinn 16. janúar 1920 var Hæstiréttur sett-
ur í fyrsta sinn með hátíðlegri athöfn. Hlýtur
það ávallt að verða einn af merkisdögum
þjóðarinnar er handhafar liins æðsta dóms-
valds í máluin íslendinga settust aftur á rök-
stóla í landinu sjálfu i umboði þjóðarinnar,
eftir svo langa útlegð þessa valds i liöndum
manna, sein hvorki skildu íslenzka tungu né
þekktu íslenskan hugsunarhátt. Er það vel
ráðið að Orator, félag laganema við Háskóla
Islands, hefur gert þennan dag að liátíðisdegi
sínum.
Dómsvald Hæstaréttar Danmerkur var þó
ekki strax endanlega úr sögunni, því sam-
kvæmt hæstaréttarlögunum frá 1919 skyldu
þau mál, sem skotið hafði verið til þess dóms,
áður en lögin gengu í gildi, 1. jan. 1920, dæm-
ast af Hæstarétti Danmerkur. Urðu þau mál
þrjú talsins og voru aðiljar í einu þeirra, eigi
ómerkari menn en Einar skáld Benediktsson
og Gísli Sveinsson síðar alþingisforseti og
sendiherra. Var síðasti dómur í íslenzku dóms-
máli kveðinn upp í Hæstarétti Danmerkur
liinn 1. des. 1921.
Hæstiréttur arftaki Landsyfirréttarins.
Með stofnun Hæstaréttar íslands árið 1920
varð sú breyting á dómaskipun landsins, að
dómstigin, sem áður liöfðu verið þrjú, liér-
aðsdómur —- landsyfirréttur — hæstiréttur —
urðu nú aðeins tvö, þar sem Hæstiréttur ís-
lands kom í staðinn fyrir efri dómsstigin tvö.
í reynd varð breytingin þó ekki mikil, vegna
þess að þcim dómum landsyfirréttarins, sem
skotið var til Hæstaréttar Dana, hafði stöð-
ugt farið fækkandi, enda naut landsyfirréttur-
inn vaxandi trausts. Þannig hafði síðustu 30
árin, sem landsyfirrétturinn starfaði — 1890
til 1920, aðeins 4 af hverjum hundrað dómum
hans verið áfrýjað til Hæstaréttar Danmerkur.
Móti þessari hækkun dómstiganna kom liinsveg-
ar það, að dómendur Hæstaréttar skyldu vera
fimm, en landsyfirrétturinn var eigi skipaður
nema þremur dómendum. Átti með þessu að
teyggja þaS. að mál þau, er fyrir dóminn kæmu,
fengju svo alhliða athugun sem kostur var á
og dómar Hæstaréttar þannig því öruggari, sem
fleiri gjörhyglir dómarar Iiefðu um hvert mál
fjallað. Tólui samkvæmt þessu í upphafi sæti
í Hæstarétti þeir þrir dómendur, sem þá sátu
í landsyfirréttinum, Kristján Jónsson dóms-
stjóri, Eggert Briem og Halldór Daníelsson,
en auk þeirra komu í Hæstarétt þeir Lárus H.
Bjarnason þáverandi prófessor og Páll Einars-
son þá bæjarfógeti á Akureyri.
Við þessi þáttaskil i réttarsögu íslands lauk
langri og merkri starfssögu landsyfirréttarins.
Hafði liann þá starfað i 119 ár, en liann var
stofnaður árið 1800. Var liinn kunni laga- og
framfaramaður Magnús Stepbensen fyrsti dóm-
VÍSIR 50 ÁRA
41