Vísir - 14.12.1960, Qupperneq 49

Nokkur atriði úr
þróun íslenzkrar
í hálfa öld
Hér vcrður ekki rituð saga íslenzkrar verzl-
unar um hálfrar aldar skeið. Svo stórstígar
framfarir og miklar breytingar hafa orðið á
verzlun landsmanna á þessu tímabili, að ekki
er hægt að gera því skil í stuttu máli. Hér
verður því aðeins reynt í aðaldráttum að lýsa
þeirri þróun, sem fram hefur farið, eins og
hún kemur þeim fyrir sjónir, sem fylgst hefur
með málum þetta tímabil og að ýmsu leyti
tekið virkan þátt í því sem gerst hefur í
verzlunarmálunum.
Á vegamótum.
Ég hygg að ekki sé það fjarri sanni, að í
lok fyrsta hluta aldarinnar, hafi íslenzk verzlun
staðið á vegamótum. Undanfarna áratugi höfðu
innlendir kaupmenn og kaupfélög smám saman
lieimt verzlunina úr höndum danskra kaup-
manna, sem Jengi höfðu verið mestu ráðandi
um aðflutninga til landsins. Allstaðar var við
ramman reip að draga, þvi að hin dönsku
verzlunarfyrirtæki, sem höfðu svo gróna að-
stöðu og mikið fé, reyndu að lialda aðstöðu
sinni sem lengst. íslendingar áttu því jafnan
undir högg að sækja og aðstaða þeirra var
erfið, ekki sízt vegna féleysis. Leituðu þvi marg-
ar verzlanir í öndverðu aðstoðar hjá dönskum
útflutningsfyrirtækjum um vörulán til verzl-
unarrekstursins. Menn fengu erlendu vörurnar
á vorin og greiddu þær svo með afurðum
siðari hluta ársins.
Margar myndarlegar verzlanir höfðu risið
á fót, sem voru eign íslenzkra manna. Kaup-
félög voru í öflugum uppgangi og voru starf-
andi á tuttugu stöðum kringum land. Sjálf-
stæðar islenzkar kaupmannaverzlanir voru í
flestum kauptúnum. Sumar af þessum verzl-
unum voru með svo miklum myndarbrag, að
hinar erlendu kaupmannaverzlanir voru óðum
að draga sig í hlé. Talið er að kringum 1910
hafi sjöunda hver verzlun í landinu verið í
höndum útlendinga.
Nokkrar íslerizkar heildsöluverzlanir höfðu
þá verið stofnaðar. Seldu þær kaupmönnum og
kaupfélögum vörur beint frá framleiðendum
og var það nýr þáttur í verzluninni, sem síðar
átti eftir að gerbreyta innflutningsverzluninni.
Fimm viðskiptalönd.
Árið 1910 voru viðskiptalönd íslendinga
aðeins fimm að tölu. Þau voru þessi: Noregur,
Bretland, Danmörk, Svíþjóð og Þýzkaland.
Aðallega voru viðskiptin við Danmörku og
Bretland, því að þar var auðveldast að fá
vörulán, og einnig auðveldast að koma þar
afurðum landsmanna í verð. Um það þarf
varla að efast, að þessi fábréyttu verzlunar-
sambönd, sem landsmenn höfðu í byrjun ald-
arinnar og þeir verzlunarhættir, sem þá ríktu,
bafa ekki getað tryggt landsmönnum hagkvæma
verzlun, enda er ástandið yfirleitt óburðugt
hjá almenningi og fátækt mikil. Þegar litið
er til baka og borin saman afkoma rnanna
bá og nú, getur enginn gert sér hugmynd um
þann gífurlega mun, sem þar er á, nema þeir
er lifað hafa þetta tímabil frá fátækt til al-
mennrar velmegunar.
Lagt í rúst og bgggt á ný.
Þó liæg þróun sé oft farsælust, bæði í verzl-
un sem öðru, þá er stundum nauðsynlegt að
bylta um jarðveginum, til þess að nýr gróður
geti komið fram og uppskeran margfaldast.
Slík bylting gerðist í verzlun landsmanna
vegna áhrifa fyrri heimsstyrjaldarinnar. Land-
ið var þá einangrað að mestu frá viðskipta-
löndum sínum, og varð að leita til nýrra
markaða til þess að afla landinu nauðsynja.
En þá skildu hinir islenzku kaupsýslurrienn,
að ]>eirra vitjunartími var kominn. Hin gömlu
verzlunarfyrirtæki, sem voru þvi vön að fá
allar vörur sínar frá einum stað, og þurftu
ekki að hafa áhyggjur af því að leita fyrir sér
víða um lönd, lil þess að kaupa inn nauð-
synjar, lögðu nú hendur í skaut og hefði
lítt verið séð fyrir þörfum landsmanna í ó-
friðnum, ef þeirra forsjá hefði eingöngu
átt að sjá verzluninni borgið. Heimstyrjöldin
var sú bylting sem þurfti, til þess að fella hið
gamla verzlunarskipulag í rúst og neyða þjóð-
ina til þess að byggja upp verzlun sína á
eigin spítur. Var þá tekið upp beint verzlrinar-
samband við Norður-Ameriku, sem varð í
rauninni uppliaf þess að íslendingar hristu
af sér hina gömlu verzlunarfjötra og leituðu
að nýjum mörkuðum, þar sem liægt var að
kaupa vörurnar beint frá framleiðendum, með
miklu liagstæðara verði en áður hafði verið.
Erfiðleikar nýrrar kynslóðar.
Ekki var við öðru að húast, en að hin unga
verzlunarstétt, sem lenti í deiglu heimsstyrj-
aldarinnar, liefði við ýmsa erfiðleika að striða,
meðan á istyrjöldinni stóð og síðar. Ný kyn-
slóð var nú tekin við, ung og bjartsýn, dugleg
og framgjörn. Verðfall og aðdragandi krepp-
unnar, sem fylgdi í kjölfar styrjaldarinnar,
reyndist að ýmsu leyti erfiður skóli, en á
þeim árum sýndi verzlunarstéttin islenzka,
hvað i hana var spunnið og út úr þeirri raun
kom hún sterkari en áður og jafnframt var
þvínær öll verzlun landsmanna koinin í is-
lenzkar hendur. Á árunum milli 1920 og 1930
má segja, að hinar erlendu verzlanir, sem hér
tórðu i ófriðarlok, féllu smám saman i
valinn. Þeirra verzlunarhættir hentuðu ekki
lengur hinum nýja tíma. Þegar svo lieims-
kreppan skall yfir í kringum 1930 mátti segja,
að íslendingar sjálfir væru með öllu einráðir
í verzluninni um allt land. Þó að enn væru
starfandi úti um land nokkrar verzlanir hins
gamla tíma, höfðu kaupfélögin og íslenzkir
kaupmenn að öllu leyti náð yfirhendinni í
verzluninni.
Kreppa og höft.
Með heimskreppunni byrjar nýtt tímabil
í íslenzkri verzlun. Stöðnun og erfiðleikar í
öllum viðskiptum, sem heimskreppan leiddi af
sér, urðu til þess, að flest lönd urðu að taka
upp nýja verzlunarhætti til þess að vernda
gjaldeyri sinn. í fyrsta skipti kom nú það
fyrirbæri fram í heimsverzluninni, að jafnvel
hin stóru iðnaðarlönd höfðu ekki gjaldeyri
til að borga fyrir allan innflutning sinn og
verzlunar
Björn Ólafsson.
urðu því að taka ripp þá aðferð að setja höft
á alla innflutningsverzlun. Varð það til þess,
að víðtækir samningar voru teknir upp milli
flestra ríkja um gagnkvæm vöruskipti að meira
eða minna leyti, og öll verzlun var liáð ströng-
um reglum um innflutning og útflutning.
Síðari hluta árs 1931 var þetta kerfi sett á
hér á landi, enda var þá svo komið, að gjald-
eyrir var ófáanlegur nema fyrir brýnustu
nauðsynjum. ísland þurfti að gera viðskipta-
samninga við mörg lönd, sem hafði það í för
með sér, að ákveðnar vörur þurfti að kaupa
í ákveðnum löndum, og var verzlunarstéttinni
fyrirskipað að leita sambanda i einu landinu
eftir annað til þess að hægt væri að fullnægja
slíkum samningum. Þessir samningar tóku
breytingum frá ári til árs, svo að þær vörur
sem eitt árið þurfti að kaupa í einu landi
voru næsta ár keyptar frá öðru landi. Inn-
flytjendur þurftu því að vera sífellt viðbúnir,
að leita nýrra sambanda vegna innflutnings
á nauðsynjum til landsins, eftir því hvar út-
flutningsvörur landsmanna seldust. Þetta var
nýr skóli, sem hin unga verzlunarstétt varð
nú að ganga í gegnum, en liún sýndi það
sem fyrr, að hún var starfi sínu vaxin. Þótt
aðstæður væru erfiðar leysti luin hlutverk sitt
af hendi með slikri prýði, að hún stóð hvergi
að baki verzlunarstéttum þeirra landa, sem
um aldir höfðu þjálfast í viðskiptum víða um
heim. Hæfni þeirra manna, sem á þessu tíma-
bili sáu um útflutnings- og innflutningsverzlun
landsmanna, má telja með ágætum. Fáir munu
telja haftaverzlun þessa tíinabils æskilega og
fáir munu óska að slíkir verzlunarhættir verði
teknir upp aftur í því formi, sem þeir voru
í á árunu frá 1930 og fram til annarar
heimsstyrjaldarinnar. En þetta tímabil var sem
nýr skóli fyrir verzlunarstétt landsins og má
segja að fátt sé svo með öllu illt, að ekki boði
nokkuð gott. Reynzlan, sem fékkst á þessum
árum hefur byggt upp grundvöll viðtækrar
þekkingar, hugkvæmni, samkeppni og skipu-
lagningar, sem verzlun landsins stendur á í
dag.
Þáttaskil og verðbólga.
Með síðari heimsstyrjöldinni verða þáttaskil
Afmælisblað VÍSIS
VÍSIR 50 ÁRA
48