Vísir - 14.12.1960, Síða 52

í verzluninni, að visu ekki á sama hátt og
varð i fyrri heimsstyrjöldinni, er segja má
að algjör bylting hafi orðið i verzlunarháttum
landsmanna. En þáttaskil urðu að þvi leyti,
að styrjöldin sleit þau verzlunarbönd,
sem biiið var að knýta víða um lönd, sökum
þess að aðgerðir ófriðaraðila bönnuðu eðlileg
verzhmarviðskipti. Beindist nú verzlunin á
ný til Norður-Ameríku og þeirra landa, sem
ísland gat haft viðskipti við og ekki voru
alveg lokuð vegna styrjaldarinnar í Evrópu.
Miklir fjármunir streymdu inn í landið í sam-
bandi við ófriðinn og ísland var eitt af þeim
fáu löndum, sem segja má að öll ófriðarárin
hafði haft nægilega vöruflutninga til landsins
og skort fátt af því sem þjóðin þurfti til dag-
legra þarfa. Vegna almennrar velmegunar jólcst
mjög neyzlan í landinu á þessum árum, og
þó allur innflutningur til landsins væri háður
leyfum, vegna ófriðarins, var mikill vöxtur
i verzluninni á öllum sviðum. Að visu var
skömmtun á ýmsum vörum á styrjaldarár-
unum, en óhætt mun þó að segja, að aldrei
liafi skort hér neitt veruíéga, þó að af sumum
væri talið að skömmtunin væri nokkuð naum.
Reynslan með skömmtun til almennings á
ýmsum vörum hefur reynst illa bæði hér og
annarsstaðar og leitt af sér óæskilega verzlun-
arhætti, og svartan markað, sem er jafnan
sjúkleiki i efnahagskerfi hverrar þjóðar. Eftir
heimsstyrjöldina 1939—45 og allt fram til
ársins 1950 hélzt þenzlan i viðskiptunum, sem
svo leiddi af sér mikla verðbólgu. Var svo kom-
ið 1947—1948 að verðbólgan var farin að
segja til sín á ýmsum sviðum, svo að við mikla
erfiðleika var að stríða í öllu efnahagslífi
landsins.
Breytt um stefnu.
Sýnilegt var að breyta þurfti um stefnu
í efnahags- og viðskiptamálum, til þess að
stöðva verðbólguna og auka frjálsræði í verzl-
un og viðskiptum eins og flest lönd í Vestur-
Evrópu unnu þá að.
Á árunum 1950—52 var hér skömmtun að
mestu leyti afnumin og frjálsræði í verzlun-
inni aukið meira en þekkst hafði siðan 1930.
En sökum þess að ekki tókst að stöðva verð-
bólguna, var aftur þrengt að verzluninni
smám saman og svo var haftastefna tekin upp
á ný 1956. Aftur var svo breytt um stefnu í
byrjun árs 1960 og öflug tilraun gerð til þess
að létta höftunum af verzluninni með það fyrir
augum, að landið gæti i nálægri framtið orðið
hlutgengur aðili í frjálsu viðskiptakerfi Vestur-
Evrópu. Er það von flestra, sem frjálsræði
unna, að þessi tilraun megi takast.
Af ])essu stutta yfirliti má sjá, að á ýmsu
hefur gengið í verzlun landsmanna, siðan Is-
lendingar sjálfir tóku verzlunarreksturinn
algerlega í sínar hendur. Þetta er saga mikilla
erfiðleika, breytinga og hraðfara þróunar,
enda er tímabilið frá 1910—'1960 mesta bylt-
inga- og framfaratímabii, sem yfir heiminn
hefur gengið. Þótt íslenzka verzlunarstéttin
væri ung að árum og hefði stutta reynslu
samanborið við verzlunarstéttir annara menn-
ingarþjóða, stóðst lnin eldraun þessa byltingar-
tímabils og sýndi liæfni og manndóm í starfi
sinu, sem seint verður metið að verðleikum.
Þó að þetta yfirlit gefi í stórum dráttum
nokkra hugmynd um hinn breytilega feril
verzlunarrekstursins á árunum 1910—1960 er
ekki hægt að gera sér grein fyrir hinum mikla
vexti í öllum greinum, sem þróun verzlunar-
innar liafði í för með sér, nema með því að
bera saman tölur um innflutning á ýmsum
timum. Þegar slíkur samanburður er gerður,
verður að hafa í liuga að fólksfjöldinn á þessu
tímabili hefur tvöfaldast. Að vísu er vöxtur-
inn i utanríkisviðskiptunum lilutfallslega meiri
en fólksfjölgunin, en sá mismunur sem þar er
á, ætti að sýna nokkurn veginn í livaða lilut-
falli kj'ör þjóðarinnar hafa batnað á tímabilinu.
Innfhitningurinn og reynzlan.
Eini áreiðanlegi samanburðurinn sem hægt
er að gera, er i þyngd innflutningsins. Verð-
mæti í krónutali hefur verið háð svo miklum
u " 1 i -------- 11 ....
1910 1920 1930 1940 1950 1958
breytingum, að erfitt er að fá réttan saman-
burð. Ég mun því halda mig við þunga inn-
llutningsins en ekki verðmæti og bera saman
1910 og 1958. En þeir sem vilja sjá hvernig
breytingarnar fara fram frá einum áratug til
annars geta séð það á þeim töflum, sem hér
eru birtar. Árið 1910 var innflutningsþunginn
140 þúsund tonn, en 1958 var hann 683 þús-
und tonn og hafði því næstum fimmfaldast.
Mest hefur aukningin orðið síðustu tvo ára-
tugina. Hlutfallið i aukningu innflutningsins
á ýmsum vörutegundum, sem þjóðin hefur
notað til neyzlu, klæðnaðar, bygginga og menn-
ingar liefur þó verið miklu meiri. Skal hér
talin aukning í þunga innflutnings nokkurra
vörutegunda, eins og innflutningurinn var
1958 samanborið við 1910.
Aukning.
Hveitimjöl, ........................ 370%
Ávextir og grænmeti, .............. 1190%
Pappír,............................ 8500%
Álnavara,........................... 620%
Trjáviður, ......................... 350%
Sement, ............................7400%
Þessi gífurlega aukning á ofangreindum vöru-
tegundum gefur nokkra hugmynd um þá miklu
breytingu sem hefur orðið á kjörum þjóðar-
innar umrætt tímabil
Aukningin á neyzlu hinna „klassisku“ mun-
aðarvara á hvert mannsbarn í landinu, hefur
orðið talsverð en ekki neitt svipað því sem
liefur orðið á ýmsum öðrum vörum. Aukningin
síðan 1910 virðist vera þessi: Kaffi 40%,
sykur 95%, tóbak 60%, vínandi 90%. Verður
varla annað sagt, en að þetta sé hófleg aukning
borið saman við breytinguna á kjörum þjóð-
arinnar.
Frá einangrun til heimsviðskipta.
Ég gat þess í upphafi þessarar greinar, að
1910 hafi viðskiptalönd íslendinga verið fimm
að tölu. Þetta útaf fyrir sig sýnir, að verzlunin
var þá á frumstigi og veitti ekki landsmönnum
þau hlunnindi í vöruverði og vöruvali, sem
þjóðin hafði hina mestu þörf fyrir. Hagkvæm
og heilbrigð verzlun leiðir af sér almenna
velmegun, ef aðrir atvinnuvegir eru einnig í
réttu liorfi. Þó er verzlunin oft undirstaða
blómlegs atvinnulífs.
Á 50 árum hefur viðskiptalöndunum fjölgað
úr fimm í 34 (1959). Fátt sýnir betur þróun
verzlunarinnar þetta tímabil. í stað þess að
hafa viðskiptasambönd i fáum nágrannalönd-
um 1910 ná nú viðskipti fslendinga um allan
heim, eins og uppdráttur sá ber með sér, sem
hér er sýndur. Vörurnar eru keyptar beint
frá framleiðslulöndunum, þar sem verðið er
hagkvæmast eða þar sem innkaupin geta bezt
greitt fyrir sölu framleiðsluvara landsins.
Utanrikisverzlunin hefur á hálfrar aldar
tímabili breyzt frá viðskiptaeinangrun í heims-
viðskipti
Innan iárntjalds og ntan.
-Verzlun landsins við aðrar þjóðir hefur
eðlilega tekið miklum breytingum á liálfri öld.
Ýmsar ástæður hafa valdið því, að viðskiptin
hafa fluzt frá einu landi til annars. Heims-
styrjaldir hafa geisað nálega fimmta hluta
þessa timabils og sundrað viðskiptakerfi
heimsins meðan þær stóðu yfir.
En ef litið er á þau tímabil, sem hægt hef-
ur verið að halda uppi ótrufluðum viðskiptum
vegna ófriðar, kemur í ljós að nokkuð stöðug
viðskipti hafa haldist fram til 1939 við okkar
elstu viðskipta lönd og ætið hafa haldist tals-
verð viðskipti við Danmörku, þó hin fornu
bönd hafi rofnað.
Það er ekki ófróðlegt að athuga hvernig
lilutdeild hinna elstu viðskiptalanda okkar
hefur verið i utanríkisverzluninni undan-
farin fimmtíu ár.
Innflutningur.
1910 1920 1930 1940 1958
% % % % %
Danmörk 43,0 31,9 28,1 21,8 9,6
Bretland 32,5 38,7 26,9 24,3 10,7
Noregur 9,2 2,7 10,8 9,2 2,6
Svíþjóð 1,6 4,0 4,8 7,6 2,3
Þýzkaland 9,2 2,3 15,9 16,2 13,9
Samtals 95,5% 79,6% 86,5% 79,1% 39,1'
Eftir lok síðari heimsstyrjaldarinnar hefur
mikil breyting orðið á viðskiptunum. Árið
1958 er innflutningurinn mestur frá tveimur
löndum: Rússlandi, með 17,4% og Bandaríkj-
unum með 13,8% af heildar-innflutningnum.
Innflutningurinn til landsins skiptist nú í
þrjú gjaldeyrissvæði:
Sterling greiðslusvæðið 44,1% 1958.
Dollara-svæðið 14,8% —
Vöruskiptasvæðið 41,1% —
Af vöruskiptasvæðinu, sem hefur 41,1%, eru
31,8% frá Rússlandi og öðrum kommúnista-
ríkjum í Austur-Evrópu. Eins og sakir standa
má telja að um þriðjungur innflutningsins
komi nú frá þessum löndum, sem eru stórir
kaupendur á ýmsum útflutningsvörum lands-
manna.
Þátttakan í verzluninni.
Þegar þess er gætt, að 1910 var mann-
fjöldi i landinu talinn 85 þúsund, en mun nú
vera nálægt 170, er eðlilegt að mikil aukning
hafi orðið i verzluninni af þeim sökum. En
að sjálfsögðu hafa viðskiptin aukizt með batn-
andi kjörum þjóðarinnar. Talið er að 1910
hafi verið 422 verzlanir á öllu landinu. Árið
52
VÍSIR 50 ÁRA
Afmælisblað VÍSIS