Vísir - 14.12.1960, Qupperneq 136

Pétuv Sæmimdsen.
Pétur Sæmurrdsen, framkv.stj. F.l.l.
Þróun íslenzks verksmiðju-
iðnaðar í 50 ár.
Hálfum mánuði áður en „Vísir til dagblaðs"
hóf göngu sína, 14. desember 1910, var tekið
manntal hér á landi og lifði þá 8,3% þjóðar-
innar af handverki og iðnaði, en af ibúum
Reykjavíkur um 24%. Er verksmiðjuiðnaður-
inn þá hverfandi litill liluti af iðnaðarstarf-
seminni. Tölur siðasta manntals árið 1950 eru
ekki algjörlega sambærilegar, en þá lifir tæp-
ur þriðjungur þjóðarinnar af iðnaði og
byggingastarfsemi og um 40% Reykvíkinga.
Þegar byggingarstarfsemin er frátalin og ýmis
handiðnaður má gera ráð fyrir, að um 20%
þjóðarinnar lifi þá af verksmiðjuiðnaði, en
tölur þessar hafa örugglega nokkuð breytzt
siðasta áratug verksmiðjuiðnaðinum í hag.*
*) Til að fyrirbyggja misskilning skal þess getið,
að þegar hér er talað um verksmiðjuiðnað og
annan iðnað er ekki átt við hina hefðbundnu skipt-
ingu milli „faglærðra og ófaglærðra". Fjöldi fag-
lærðra vinnur í verksmiðjuiðnaðinum auk þess,
sem iðnaðarmenn hafa vélvætt fyrirtæki sín svo
í ýmsum greinum, að þau bera nú meiri keim af
verksmiðju en verkstæði. Þá er í manntali og
iðnaðarskýrslum fjölmennasti hópur iðnaðar-
manna, byggingariðnaðarmenn, ekki taldir með
iðnaði heldur byggingarstarfsemi og ýmsir aðrir
með þjónustustörfum.
FORSAGA.
Fyrsta vísi að verksmiðjuiðnaði á íslandi
má rekja til verksmiðja (innréttinganna), sem
Skúli Magnússon, landfógeti, beitti sér fyrir
að stofnaðar væru. Var svo til ætlast, að verk-
smiðjur þessar ynnu aðallega úr innlendum
hráefnum. Fyrirtækið fór myndarlega af stað
og var þar stunduð ullarvinnsla, sútun og kaðla-
gerð. Þrátt fyrir þetta varð innréttingunum
eklci langra lífdaga auðið. Skömmu eftir að
þær voru stofnaðar dundu yfir ísland ein
mestu harðindi, sem sögur fara af og ollu þau
samdrætti í allri framleiðslu og drógu lcjark
úr þjóðinni. Þegar við þetta bættist fjand-
skapur kaupmanna, sem töldu, að með inn-
lendum iðnaði væri spónn úr aski þeirra
tekinn, smáveslaðist fyrirtæki þetta upp og
hætti loks alveg rétt fyrir aldamótin 1800.
Enda þótt svo illa tækistt til, varð framtak
þetta ekki til einskis. Það sýndi mönnum
hvað liér var liægt að gera, ef vilji og fjár-
magn var fyrir hendi, og tilkoma innréttinganna
lagði grundvöllinn að höfuðstað íslands,
Reykjavík, þar sem þeim var valinn staður.
Eftir þetta var um fáa viðburði í verksmiðju-
iðnaðarsögu íslands að ræða fyrr en komið
var fram undir aldamótin 1900. Ullarverk-
smiðjum var komið á fót rétt fyrir aldamótin,
sem framleiddu vörur bæði fyrir innlendan
markað og til útflutnings. Nokkrar hvalveiði-
stöðvar voru þá starfræktar, en lögðust siðan
niður. Upp úr aldamótunum reis upp tals-
verður mjólkmiðnaður og þá taka til starfa
fyrstu verksmiðjurnar, sem framleiddu úr að-
fluttum hráefnum. Var þar um að ræða gos-
drykkja-, vindlinga- og ölverksmiðjur og pípu-
verksmiðja. Verksmiðjur, sem framleiddu úr
innlendum hráefnum, færðu út starfsemi sína
og nýjar greinar voru teknar upp s. s. skinna-
sútun. Á þessum árum má einnig segja að til
verði fyrsti vísir að stóriðnaði á íslandi með
byggingu fyrstu síldarverksmiðjunnar um 1910.
HÆGFARA ÞRÓUN.
Á árunum 1910—1920 er fjölgun verksmiðja
mjög liæg, en næsti áratugur hefst með einu
merkasta ártali í sögu íslenzks iðnaðar, þegar
Rafmagnsveita Reykjavikur tekur til starfa
árið 1921. Tilkoma rafmagnsins olli að visu
eigi neinum straumhvörfum þá, en rafmagnið
hefur þó ■ verið sá aflgjafi, sem verksmiðju-
iðnaðurinn hefur i mörgum greinum byggt á.
Næsta áratug kom fátt fram af nýjum iðn-
Úi' solckaverksmiðju.
aðargreinum, en töluverð útþensla átti sér
stað í þeim, sem fyrir voru, og átti bætt tolla-
löggjöf nokkurn þátt í því.
Fyrst i stað lét löggjafinn iðnaðarmál litið
til sín taka, og tollvernd og annar stuðningur
fyrir hinn nýja iðnað landsmanna átti litlu
fylgi að fagna á Alþingi. En á kreppuárunum
eftir 1930 tekur viðhorfið í þessum efnum að
breytast og háværar raddir koma fram um
það, að hið opinbera styðji eflingu innlends
iðnaðar, sem sparað geti landinu erlendan
gjaldeyri, og skapað aukna atvinnu. Að til-
hlutan hins opinbera fór fram athugun á því,
hvaða nýjum verksmiðjuiðnaði væri hagkvæmt
að koma hér á fót og hvernig ætti að efla
þann, sem fyrir væri. Einnig var tollalögnm
breytt til hagræðis fyrir iðnaðinn. Á þessum
árum var einnig komið á hinum illræmdu
innflutningshöftum. En þó höftin væru sett
i því skyni að rétta viðskiptajöfnuðinn við
útlönd en ekki með tilliti til þarfa iðnaðarins
verður þvi ekki neitað, að í skjóli haftanna
og annara aðgerða hins opinbera var á þessum
árum hafin hér ýmiskonar verksmiðjufram-
leiðsla, sem siðar hefur sannað tilverurétt
sinn í frjálsri samkeppni.
STÓRSTÍGAR FRAMFARIR.
Á síðustu 20 árum hafa orðið geysimiklar
framfarir i islenzkum verksmiðjuiðnaði og má
ef til vill jafna þróuninni við iðnbyltingu þá,
sem varð á Norðurlöndum löngu áður. Þýð-
ingarmestar fyrir þjóðarbúskapinn hafa fram-
kvæmdirnar i fiskiðnaðinum verið, en fisk-
iðnaðurinn er enn mikilvægasta grein íslenzks
verksmiðjuiðnaðar og verður það þangað til
hinir miklu virkjunarmöguleikar, sem síðar
verður vikið að, hafa verið hagnýttir til stór-
iðnaðar. Rer þar einkum tvennt til, að iðn-
aður þessi notar úrvalshráefni sem landsmenn
sjálfir afla i ríkum mæli og svo hitt, að fram-
leitt er fyrir útflutning aðallega, þannig að
hagkvæmni stórrekstrar fær notið sin.
Höfuðgrein islenzks nútíma fiskiðnaðar er
hraðfrystingin, sem nú um nokkurt árabil hef-
ur varð mikilvægasti liður fiskhagnýtingar
á íslandi. Starfsemi þessi hófst á kreppuárun-
um fyrir stríð sem liður i þeirri viðleitni, að
koma fiskvinnslu íslendinga á breiðari grund-
völl. Þessi iðnaður hefur nú slitið barnsskón-
um og á merkilega skömmum tíma orðið einn
af risum íslenzks atvinnulifs. Afkastageta síld-
arverksmiðjanna hefur einnig verið aulcin
gífurlega, enda þótt þær framkvæmdir hafi
eigi orðið til þeirrar blessunar, sem vænst var
vegna þess hve sildaraflinn liefur brugðist
um langt árabil, miðað við það sem áður var.
Auk síldariðnaðarins er framleiðsla á mjöli
úr úrgangi, sem fellur til við hagnýtingu
þorsks og annara magurra fisktegunda í salt,
frystingu og skreið, orðinn þýðingarmikill lið-
ur í fiskiðnaði íslendinga, svo og vinnsla
karfamjöls og lýsis, en til þess þarf samskonar
vélar og notaðar eru við síldarvinnslu. Lýsis-
herzluverksmiðja hefur einnig verið sett á
fót, en herzlan gerir lýsið mun verðmætara.
Þá má nefna framleiðslu á niðursoðnum
fiska'furðum sem vaxið hefur talsvert. Iðnað-
ur þessi hefur þó átt erfitt uppdráttar í sam-
bandi við útflutning vegna harðrar samkeppni
á heimsmarkaðinum.
Þrátt fyrir þessar framkvæmdir i fiskiðn-
aðinum tvo síðustu áratugi er iðnvæðingu
þessarar atvinnugreinar ekki lokið. Má í því
sambandi nefna niðursuðuiðnaðinn, sem enn
á langt i land til þess að geta skipað þann
sess, sem honum ber innan íslenzks fiskiðn-
aðar.
Hvalveiðar voru hafnar að nýju árið 1948
og er unnið úr aflanum mjöl og lýsi, en
nokkuð af kjötinu er fryst til manneldis og
fóðurs.
Annar verksmiðjuiðnaður, sem vinnur úr
innlendum hráefnum og aukist hefur mikið
á þessu tímabili er mjólkuriðnaður þ. á m.
framleiðsla osta og þurrmjólkur, og kaseins,
136
VÍSIR 50 ÁRA
Afmælisblað VÍSIS