Skírnir - 01.04.1988, Side 178

SKÍRNISMÁL
Gagnrýni á dómstólana
ogforsendur dóma
1
Islendingar hafa nánast frá öndverðu búið við samskiptareglur í
formi laga. Þetta stafar af því að hingað flutti fólk frá menningar-
svæðum þar sem rétturinn var jafn ríkur þáttur í lífi fólks og trú
þess og tunga, hluti af lífsviðhorfi þeirra er landið byggðu. Þetta
var fyrir tíð bókarinnar og rétturinn því helgaður af venju og
munnlegri geymd. Rétturinn naut mikillar helgi og er talinn hafa
verið greyptur í vitund þjóðarinnar. Samkvæmt honum skyldi
stjórnað, en ekki að geðþótta neins.1
I þjóðskipulagi vorra tíma er réttarvenjan ein margra réttar-
heimilda, en hin skráðu lög hafa tekið þann sess sem réttarvenjan
hafði á miðöldum. Hinir „bestu menn“ miðalda eins og Þorgeir
Ljósvetningagoði og Skafti Þóroddsson hafa verið leystir af hólmi
af ýmsum stofnunum nútíma þjóðfélags. Þar ráða fyrirfram
ákveðnar almennar reglur sem settar eru af lögskipuðum aðilum og
gerðar eru heyrum kunnar. Dómstólum er falið það hlutverk að
leysa úr ágreiningi og fara í því aðeins eftir lögum.2 Þetta fyrir-
komulag er nefnt réttarríki.3 Ekki myndum við nota hugtakið
réttarríki um þjóðfélagsskipun miðalda þótt rétturinn hafi þá skip-
að mikinn virðingarsess, m. a. vegna ýmissa annmarka á dómskerf-
inu.
Undanfarin ár hefur allnokkuð verið rætt og ritað um það hvort
dómstólar okkar uppfylli þær kröfur sem rétt sé að gera til þeirra.
Svo sem alþjóð mun kunnugt hefur Jón Steinar Gunnlaugsson,
hæstaréttarlögmaður, skrifað heila bók ætlaða almenningi um
þetta efni.4 Þar setur hann fram gagnrýni á efnislega meðferð