Skírnir - 01.04.1988, Blaðsíða 194

180
GUÐRÚN ÁSA GRÍMSDÓTTIR
SKIRNIR
þar sem mannkostum Hrafns er lýst. Hún sýnir fram á að höfundur ætlar
ekki að lýsa dýrlingi heldur manni sem hlaut dauða fyrir falslausa hollustu
sína við breytni eftir Kristi.
A hinn bóginn skýrir Guðrún með dæmum úr sögunni hversu Þorvaldi
Vatnsfirðingi er lýst sem andstæðu Hrafns; manni er fremur óhæfuverk
sprottin af höfuðsyndum: ofmetnaði og ágirnd, ekkert í sögunni réttlætir
gerðir hans, hann verður óvinur Hrafns og vegandi. Þessi lýsing á Þorvaldi
segir Guðrún að sé að hætti helgisagnaritara og bendir á að hún sé ólík
mannlýsingum annarra sagnahöfunda frá sama tíma sem ávallt gæta að
áhrifum ólíkra aðstæðna og mannlegrar glópsku á persónur sínar. Þessi
skilningur Guðrúnar er eðlilegur og réttsýnn, hún oftúlkar ekki og er sög-
unm trú.
I riti sínu Formálar íslenskra sagnaritara á miðöldum slær Sverrir Tóm-
asson því fram að Hrafns saga sé „að öllum líkindum hugsuð sem varnarrit
líkt og pólitískir bæklingar nú á dögum“ (Rvk. 1988, s. 256), en skýrir það
ekki nánar. Hrafns sögu má skilja sem dæmisögu um hvernig ættgöfugum
höfðingja sem er mannkostum búinn sé rétt að koma fram við undirmenn
sína og óvini. Leiða má getum að því að sagan hafi verið rituð veraldlegum
höfðingjum á þrettándu öld til eftirbreytni. Hún sker sig úr sögum Sturl-
ungu að því leyti að Hrafn er sýndur í miklu ljósi af orðum sínum og
verkum, en andstæðingur hans, Þorvaldur Vatnsfirðingur, er settur í
skugga illverka sinna. Þess má minnast að dóttursonur Hrafns Sveinbjarn-
arsonar, Hrafn Oddsson, var valdamaður á Islandi á sinni tíð. Ekki er
ósannlegt að ætla að klerklærðir vinir Hrafns Oddssonar hafi í einhvern
tíma mótað yfirbragð sögunnar honum eða öðrum til fyrirmyndar á óróa-
sömum tímum eftir miðja þrettándu öld. Þá efldist vald kirkjunnar mjög og
lærðir menn litu svo á að hugsjónir kirkjunnar um réttlæti og frið á jörðu
skyldu koma fram í athöfnum veraldlegra valdamanna undir leiðsögn and-
legra feðra.
I þriðja og fjórða kafla formála fjallar Guðrún ítarlega um efnivið sög-
unnar og verklag höfundar. Hún bendir á að sumir þættir séu settir í söguna
sökum þess að efni þeirra hafi höfðað til fólks í ákveðnu héraði á ákveðnum
tíma og nefnir m.a. þátt af Lofti Markússyni sem áhugaverðan fólki í Saur-
bæ á Rauðasandi. Þessi ábending er tilefni til að hugleiða að líklegir áheyr-
endur sögunnar hafi verið héraðsmenn Hrafns og ættingjar hans. Túlkun
Guðrúnar og skýringar á sögunni eru að mestu bundnar við Hrafn og þá
menn sem hann hafði mest skipti við en hún beinir lítt athygli að fáeinum
svipmyndum af nafnlausu fólki sem laða að. Hrafns saga Sveinbjarnarsonar
er saga manns er grunlaus fæddi úlf sem son og bróður og endaði líf sitt í
gini hans. Hún segir af réttsýnum höfðingja sem verður fyrir ágengni ann-
ars og tapar en vinnur orðstír í sögu og kvæðum skálda. Þetta er yfirborð
sögunnar en undir því grillir í harmsöguþætti af undirmönnum höfðingja
sem eigast við; sagt er frá sjúkleika manna, ástarraunum, ómagaflutningi
um langvegu, frá ofbeldi og ránum sem bitna á saklausu fólki, sagt er frá