Tímarit Máls og menningar - 01.02.2009, Side 79

F r á m i ð l u n t i l 2 0 0 m í l n a l a n d h e l g i
TMM 2009 · 1 79
frumvarp hans var að verða að lögum komu fréttir frá danmörku um
það að þingræði væri orðið þar staðreynd. Vinstri menn höfðu komist
til valda en vitað var að þeir voru velviljaðri málstað Íslendinga en gamla
stjórnin. En þá henti Valtý það sem hent hefur margan manninn. Hann
hafði árum saman verið að berjast fyrir málstað, og taldi nú að málið
væri svo langt komið að ástæðulaust væri að staldra við og sjá til. Hann
krafðist þess, að málið yrði látið fram ganga eins og ekkert hefði í skor-
ist. Það voru mistök. Samherjar hans snerust þá gegn honum, ákveðið
var að athuga málið betur, Hannes Hafstein og dr. Valtýr fóru báðir til
Kaupmannahafnar, og enda sagði dr. Valtýr síðar að þar hefði Hannes
drepið sig með glæsimennskunni, málstaður heimastjórnarmanna varð
nú yfirsterkari og sjálfstætt Ísland var undirbúið sem endaði með því að
1. febrúar 1904 varð stjórnin innlend, heimastjórnarmenn með meiri-
hluta á þingi og Hannes Hafstein fyrsti íslenski ráðherrann.
dr. Valtýr hefur fengið harðneskjulegan sögudóm, og að minni
hyggju mjög ósanngjarnan. Skjóta má inn athyglisverðri kenningu sem
Jón Þ. Þór sagnfræðingur hefur sett fram í formála fyrir bréfasafni dr.
Valtýs, hvort verið geti að dr. Valtýr, sem var barnlaus maður, hafi fyrir
vikið fengið lægri einkunn í íslenskri sögu heldur en hann á skilið; að
ekki hafi verið fólk til að halda málstað hans á lofti. Vel má svo vera.
Þorsteinn Gíslason segir í ritgerð um dr. Valtý að ef menn athugi orð
úr fyrsta fyrirlestri dr. Valtýs um þessi efni þá er röðin þessi: „Atvinnu-
vegirnir blómgast, velmegun vex, fólksfjöldinn vex, menntir, vísindi og
listir dafna, og frelsi og sjálfstæði vex. Hann nefnir frelsi og sjálfstæði
síðast. Það á að koma sem ávöxtur af öllu hinu. Og það er spurning sem
á þeim árum vakti fyrir öllum sem fengust við íslensk stjórnmál: Á
áherslan að leggjast á frelsismálin fyrst eða síðast?“ dr. Valtýr var barn
síns tíma og reyndi að miðla málum á viðkvæmum augnablikum í
íslenskri sögu. Fyrir vikið hefur dr. Valtýr oft verið ranglátlega dæmdur,
kannski einnig vegna þess að honum hefur verið stillt andspænis hinni
glæsilegu persónu Hannesar Hafstein. En það gleymist um of að það var
ekki eingöngu verið að takast á um paragrafana í stjórnarskránni, það
var einnig verið að takast á um yfirráðin yfir framförunum. Og þar
vann heimastjórnarflokkurinn stóran sigur.
Uppkastið 1908 og Sambandslögin 1918
Hannes Hafstein var ekki þjóðrembumaður. Þvert á móti var hann
alþjóðlega sinnaður og honum verður aldrei borið frumstætt danahatur
á brýn. Þvert á móti. Og þótt örlögin höguðu því svo að með hætti sem
TMM_1_2009.indd 79 2/11/09 11:27:29 AM