Tímarit Máls og menningar - 01.02.2009, Page 82

Vi l m u n d u r G y l fa s o n
82 TMM 2009 · 1
Ísland varð frjálst og fullvalda ríki 1. desember 1918. Það gleymist
stundum að þau hátíðahöld fóru fram við skugga Spönsku veikinnar
sem herjað hafði á Ísland og þá fyrst og fremst Reykjavík, þá í nokkrar
vikur. Yfir hátíðahöldunum var blær glæsimennsku og reisnar en þó
þeirrar virðulegu sorgar sem slíku fári fylgir. Þjóðernissinnar gerðu hins
vegar tilraun til að spilla þessu máli, og tveir þingmenn snerust gegn
sambandslagafrumvarpinu 1918 og reyndu að espa til þjóðernissinn-
aðrar andstöðu gegn því. Í sambandslögunum var kveðið svo á að Ísland
skyldi enn um sinn vera í konungssambandi við danmörku, vera alfarið
frjálst og fullvalda og að 22 árum liðnum skyldi konungssambandið
endurskoðað og ef að þremur árum liðnum þar í frá væri ekki sam-
komulag milli ríkjanna væri samningurinn uppsegjanlegur af hvorum
aðila um sig. Sagan hefur auðvitað sýnt, svo sem allur þorri bæði þings
og þjóðar viðurkenndi strax 1918, að Íslendingar voru að öðlast óskorað
sjálfstæði, þótt þessi háttur væri hafður á.
En gamli tónninn var enn til staðar. Blaðið Njörður á Ísafirði fagnaði
því til dæmis, að frumvarpið skyldi ekki hafa verið samþykkt samhljóða
í þinginu og birti mikið af málflutningi tveggja andstæðinga þess, þeirra
Benedikts Sveinssonar yngri og einkum Magnúsar Torfasonar. Blaðið
sagði að þingið hefði reynst skipað hræðum einum utan tveimur lifandi
mönnum, sínum í hvorri deild. Benedikt Sveinsson sagði í þingræðu að
hann skildi ekki hvernig menn gætu nú verið að tala um að það þyrfti
að versla við dani um landsréttindi vor, eins og hann komst að orði. En
þetta voru hjáróma raddir. Að þessu sinni tókst ekki að espa til þjóðern-
issinnaðrar andstöðu gegn miðlun, gegn siðaðri samvinnu við erlend
ríki. Sambandslögin voru auðvitað mikilvægt spor. Í raun hafði stjórnin
flust inn í landið 1904, það var fullkomlega og formlega viðurkennt
1918, og lokastaðfestingin fékkst 1944.
Hugsum okkur Íslandssöguna ef enn um sinn hefði verið þvælst fyrir
1918 og málinu enn slegið á frest. Værum við betri Íslendingar fyrir
vikið?
Hernám Breta
Hinn 10. maí 1940 hófst nýr og stórbrotinn kafli í samskiptasögu Íslend-
inga við útlendinga. Bretar hernámu Ísland og Ísland dróst inn í hild-
arleikinn mikla, heimsstyrjöldina síðari. Hernám var auðvitað slæmt,
en þrátt fyrir allt, þetta voru þó bandamenn.
Telja má að allur þorri Íslendinga hafi reynt að taka hernáminu með
rökhyggju og skynsemi. En svo var ekki um alla. Það á sér þær sögulegu
TMM_1_2009.indd 82 2/11/09 11:27:30 AM