Tímarit Máls og menningar - 01.02.2009, Side 127

F r ö n s k u m s p e k i n g u m h a l l m æ l t
TMM 2009 · 1 127
auglýsinga, dægurlaga og ljósmynda, auglýsinga, dægurlaga o. fl., t.d.
ljósmynd af svertingja sem hyllir franska fánann. Er ekki augljóst að slík
mynd er réttlæting á nýlendustefnu Frakka í Afríku? Heyrt hef ég EMJ
hallmæla þessari bók, en mér er alveg sama þótt Barthes hafi verið ráð-
inn til að skrifa hana, þarna er margt lærdómsríkt.
Og þetta leiðir okkur að Jacques derrida. Það sem ég hef lesið eftir
hann sýnist mér EMJ sannorður um að margt er þar myrkt. En það er
ekki allt og sumt, maðurinn hefur með afbyggingu sinni (déconstruction)
vísað veginn að kanna duldar forsendur ýmis konar fræðirita og annarra
rita sem taka afstöðu, oft án þess að lýsa henni yfir. Til þess fer derrida
mikið í orðalag rita sem hann fjallar um, og dregur fram hvernig ýmsar
líkingar þeirra byggi á forsendum sem alls ekki séu sjálfsagðar, heldur
hafi lesendur gott af að velta þeim fyrir sér, þeir gætu reynst ósammála
þeim. Það er róttæk gagnrýni og heilsusamleg sjálfstæði lesenda.
Torlesið þykir margt í Foucault. Og auðvitað er rétt hjá EMJ að það
væri fráleitt að segja fólk lokað inni í hugarkvíum síns tíma, það geti alls
ekki skilið hugarheim annarra tímaskeiða eða menningar. Það væri þá
óskiljanlegt að fólk skuli hrífast af bókmenntaverkum fyrri tíðar, svo
sem forngrískum leikritum, íslenskum fornsögum og Shakespeare, t.d.
Þetta hef ég rakið nánar í bók minni Seiðblátt hafið (bls. 10–16). En eitt-
hvað er þó til í þessu hjá Foucault, augljóslega bera mörg verk tiltekins
tímabils sameiginlegt svipmót, ganga út frá sameiginlegum forsendum,
sem lesendum væri fróðleikur að leiða í ljós. nægir Íslendingum að
hugsa til þjóðskálda sinna á 19. öld og Íslendingasagna til að sjá það. Er
ekki augljóst að nútímafólk með almenna þekkingu á t.d. sálfræði,
mannfræði, hagfræði, líffræði, o.s.frv. lítur öðruvísi á manneðlið og
samfélagið en t.d. Hallgrímur Pétursson og Jónas Hallgrímsson? Auð-
vitað hindrar það okkur þó ekki í að njóta verka þessara manna til fulln-
ustu. Eitt frægasta rit Foucault er doktorsrit hans frá 1961 um breytilega
afstöðu til geðsjúklinga á mismunandi tímum; Geggjun og bilun. Saga
geðveiki á nýöld (Folie et deraison. Histoire de la folie à l‘âge classique
1961). Sjálfur hafði hann verið illa haldinn af geðveiki áratug áður með
endurteknum sjálfsmorðstilraunum. Foucault heldur því fram að á mið-
öldum hafi geðsjúklingar notið nokkurrar virðingar, sem andsetnir og
með aðra hugsun en meðaljón, þeir voru viðurkenndur hluti samfélags-
ins. Holdsveikisjúklingar voru hinsvegar sniðgengnir, einangraðir
vegna smithættu. En þegar holdsveiki var að mestu útrýmt í Evrópu hafi
geðsjúklingum verið ýtt inn í samfélagslegt hlutverk holdsveikra og
fylltu hæli þeirra við illan aðbúnað. Mestu skipti þörf samfélagsins til að
öðlast tiltekna sjálfsmynd með því að útiloka ákveðinn hóp fólks, geð-
TMM_1_2009.indd 127 2/11/09 11:27:32 AM