Ritmennt - 01.01.2003, Side 44

Ritmennt - 01.01.2003, Side 44
EINAR H. GUÐMUNDSSON RITMENNT Kant taldi einnig að daufir sporöskjulaga ljósblettir, sem víða má sjá milli stjarnanna á hvelfingunni, væru eklci gasþolcur eða þyrpingar stjarna í okkar eigin Vetrarbraut heldur sjálfstæð vetr- arbrautarkerfi eða stjörnuþokur langt fyrir utan Vetrarbrautina. Fjarlægðin væri einfaldlega svo mikil, að eklci væri hægt að greina í þeim einstalcar sólir, heldur aðeins samansafnað ljós frá öllum stjörnum kerfisins. Heim vetrarbrautanna taldi Kant vera óendanlegan. Þarna var í fyrsta sinn settur fram vísir að þeirri mynd af byggingu heimsins, sem við búum við í dag. Þótt ótrú- legt megi virðast voru vísindaleg rök Kants fyrir þessari heims- mynd mjög ófullkomin. Á hans dögum þekktu menn ekki einu sinni fjarlægðina til nálægra fastastjarna, hvað þá til vetrarbraut- anna. Það er athyglisvert að því sem næst sama hugmynd lcom aft- ur fram nokkrum árum síðar, að því er virðist algjörlega óháð lcenningum Kants. Það var í bókinni Cosmologische Briefe iiber die Enrichtung des Weltbaues (Augsburg 1761) eftir raunvís- indamanninn og heimspekinginn Johann Heinrich Lambert (1728- 77).65 Vetrarbrautin er í stórum dráttum eins hjá Lambert og Kant og báðir gera ráð fyrir tilvist annarra vetrarbrauta. Al- heimur þeirra er óendanlegur stigveldisheimur (e. hierarchical universe) með einni allsherjarmiðju, sem allt snýst um. Ekki er vitað um bein áhrif Kants og Lamberts á William Herschel, en skömmu eftir að Herschel hóf viðamiklar rann- sóknir sínar á dreifingu fastastjarnanna komst hann að svipaðri niðurstöðu og þeir, hvað varðar ljósþokurnar á hvelfingunni. Árið 1785 var hann þess fullviss, að þær væru fjarlægar vetrar- brautir.66 Eftir því sem rannsóknum hans fleygði fram fylltist hann þó efasemdum og árið 1811 var hann kominn á þá skoðun, að flestar ef ekki allar þokurnar væru ljómský í okkar eigin Vetr- arbraut.67 I millitíðinni höfðu hugmyndirnar um fjarlægar vetr- tekið upp í skuldir. Fréttir af heimsfræðikenningum Kants spurðust þó smám saman út. Það er forvitnilegt að sjá, að í þessari bók notar Kant skipulagsrök, en eins og þegar hefur komið fram hafnaði hann þeim síðar í bóltinni Critik der reinen Vernunft. 65 Sjá einnig [70], bls. 250-63. Um er að ræða þann hinn sama Lambert og Stef- án Björnsson reiknimeistari tileinkaði Ferhyrningafræði sína árið 1780 (38). 66 W. Herschel: On the Construction of the Heavens. Philosophical Transact- ions of the Royal Society 75, 1785, bls. 213-66. Sjá einnig [33], bls. 93-113. 67 W. Herschel: Astronomical Observations Relating to the Construction of the Heavens, Arranged for the Purpose of Critical Examination, the Result of 40
Side 1
Side 2
Side 3
Side 4
Side 5
Side 6
Side 7
Side 8
Side 9
Side 10
Side 11
Side 12
Side 13
Side 14
Side 15
Side 16
Side 17
Side 18
Side 19
Side 20
Side 21
Side 22
Side 23
Side 24
Side 25
Side 26
Side 27
Side 28
Side 29
Side 30
Side 31
Side 32
Side 33
Side 34
Side 35
Side 36
Side 37
Side 38
Side 39
Side 40
Side 41
Side 42
Side 43
Side 44
Side 45
Side 46
Side 47
Side 48
Side 49
Side 50
Side 51
Side 52
Side 53
Side 54
Side 55
Side 56
Side 57
Side 58
Side 59
Side 60
Side 61
Side 62
Side 63
Side 64
Side 65
Side 66
Side 67
Side 68
Side 69
Side 70
Side 71
Side 72
Side 73
Side 74
Side 75
Side 76
Side 77
Side 78
Side 79
Side 80
Side 81
Side 82
Side 83
Side 84
Side 85
Side 86
Side 87
Side 88
Side 89
Side 90
Side 91
Side 92
Side 93
Side 94
Side 95
Side 96
Side 97
Side 98
Side 99
Side 100
Side 101
Side 102
Side 103
Side 104
Side 105
Side 106
Side 107
Side 108
Side 109
Side 110
Side 111
Side 112
Side 113
Side 114
Side 115
Side 116
Side 117
Side 118
Side 119
Side 120
Side 121
Side 122
Side 123
Side 124
Side 125
Side 126
Side 127
Side 128
Side 129
Side 130
Side 131
Side 132
Side 133
Side 134
Side 135
Side 136
Side 137
Side 138
Side 139
Side 140
Side 141
Side 142
Side 143
Side 144
Side 145
Side 146
Side 147
Side 148
Side 149
Side 150
Side 151
Side 152
Side 153
Side 154
Side 155
Side 156
Side 157
Side 158
Side 159
Side 160
Side 161
Side 162
Side 163
Side 164
Side 165
Side 166
Side 167
Side 168

x

Ritmennt

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Ritmennt
https://timarit.is/publication/859

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.