Ritmennt - 01.01.2003, Page 67

RITMENNT
B)ÖRN GUNNLAUGSSON OG NÁTTÚRUSPEKIN í NJÓLU
í ritgerðardrögunum „Teningar og efnisdeilingin" (sjá viðauka B)
er að finna nánari umfjöllun um ýmsa þætti í kraftakenningu
Björns. Hann leggur út af orðum Magnúsar fónssonar hér að
framan og einnig þeirri fullyrðingu hans, að „úr teningsþuml-
ungi vatns verði 1728 teningsþumlungar af gufu". Um það segir
Björn:
... hver ögn af vatni verður 12 sinnum breiðari þegar hún er orðin að
gufu ... Sama er að segja um frumagnirnar, þær verða allteins 12 sinn-
um breiðari í gufunni en þær voru í vatninu, cn allt fyrir það verða þær
elcki deililegri en þær voru áður ... Það geta ýmsar hindranir komið í
veg fyrir deilingu efnisins sem ekki hindra deilingu rúmsins. Bæði frá
Mechanikunnar og Chemiunnar síðu geta komið hindranir fyrir deil-
ingu efnisins, þar sem engin er hindran fyrir deilingu rúmsins. Þar að
aulci má segja að deiling rúmsins er ekki nema hugsan tóm, í stað þess
að efnisdeilingin á í höggi við luapta og þá margvíslega og ósamkynja ...
leiða má rök til þess, að hinar minnstu agnir efnisins hljóti að vera
stærri en mathematiskir púnktar, og þá eru þar kornnar frumagnir.
Sá mathematiski púnktur innilykur ekkert rúm, hans Diameter er því
fullkomið 0; hann er heldur elcki partur hins útþanda rúms. Vilji mað-
ur raða púnktum til að fylla beina línu, þá væri það eins og að addera
saman tórnum núllum, maður fengi að eilífu aldrei neina endanlega
summu þar útaf, svo sem 1, 2, 3, o.s.frv. Punktarnir eru því ekki partar
rúmsins, heldur einungis fríviljugir mælingarreitir, út frá hverjum
menn eptir geðþekkni mæla rúmsins parta, sem eru línurnar.
Hann vitnar síðan í þá Pouillet og Múller:109
Þó að deililegleikinn gangi langt útfyrir takmörk sansalegrar greiningar,
svo getum vér þó ekki álitið hann talcmarkalausan. Viljum vér setja að
deililegleikinn gangi í hið óendanlega, svo væri það nreð öðrum orðum
að setja að stærð hinna síðustu ódeililegu frumparta sé núll; en þegar
frumpartar þessir hafa enga útþenslu (víðáttu) (Extension), þá geta við
þeirra samsetningu ómögulega útþandir líkamir framkomið.
Áfram heldur Björn og talar nú aftur frá eigin brjósti:
Enn meira styrkist þessi meining þegar vér skoðum krapta efnisins,
t.a.m. þensluaflið, Expansionen. Þeir minnstu partar efnisins hljóta að
109 Verkið Éléments de physique expérimentale et de météorologie jParís 1827)
eftir franska eðlisfræðinginn Claude Servais Mathias Pouillet (1790-1868) er
mjög skýr framsetning á eðlisfræði síns tíma. Ritið var því mikið notað og
kom út í mörgum útgáfum. Eðlisfræðingurinn Johann Heinrich Jacob Múller
(1809-75) þýddi það á þýsku undir nafninu Pouillet’s Lehrbuch derPhysík und
Meteorologie, fur deutsche Verhciltnisse ftei bearbeitet (Brunswick 1842-44).
Þýðingin kom einnig út í mörgum útgáfum og var smám sarnan aukin og end-
urbætt. Þetta verk þeirra Pouillets og Múllers, sem var notað til kennslu allt
til 1930, lrefur Björn Gunnlaugsson augljóslega átt eða haft aðgang að.
63