Tímarit Máls og menningar - 01.09.1988, Blaðsíða 48

Timarit Máls og menningar
Hér á eftir langar mig til að stefna saman Gerplu Halldórs Laxness og
túlkunarfræði sálgreiningarinnar. Gerpla2 er í gerð sinni „metabókmenntir“
þ.e. bókmenntir um bókmenntir. I bókinni eru aðrar bækur túlkaðar, fyrst
og fremst Fóstbrædra saga og Ólafs saga helga. Við erum minnt á það hvað
eftir annað, t.d. með formálanum, að þessi bók er skáldskapur um skáld-
skap og gerir ekki kröfu til að vera lesin sem veruleiki eða raunsæissaga (í
hefðbundinni merkingu þess hugtaks). I Gerplu er þess krafist að við tök-
um okkur stöðu utan við heim Islendingasagnanna og skoðum hann þaðan
en þetta vakti á sínum tíma mikla reiði manna sem vildu lesa fornsögurnar
samsömunarlestri.
Fornsagnastíll bókarinnar er merkingarbær í sjálfum sér fyrir okkur Is-
lendingum og táknar eitthvað varanlegt, sígilt, þá fagurfræði sem við erum
alin upp við. Bilið á milli formsins á Gerplu og hins óhugnanlega innihalds
verður gróteskt, þ.e. kallar fram hlátur og óhug samtímis hjá lesanda. Hið
tvöfalda og stundum margfalda svið bókarinnar skapar íroníska tvíræðni
og margræðni sem kallar á túlkun og gerir það freistandi að stefna Gerplu
og sálgreiningunni saman. Þá er ekki aðeins verið að athuga hvað Gerplu-
textinn segir beint - heldur ekki síður það hvad hann gerir, hvaða áhrif
hann hefur.
Gerpla Halldórs Laxness er einstaklega flókinn texti eða vefur. Freisti
maður þess að rekja upp einn þráð, eða tvo, reynast þeir koma saman við
hinn þriðja einhvers staðar í vefnum og ný mynstur koma í ljós í stað
þeirra sem maður hélt að hyrfu. Ég ætla að freista þess að rekja tvo þræði
úr vefnum - ástina og óhugnaðinn. Hugtök sem notuð eru úr sálgreiningu
verða útskýrð jafnharðan en nánari útskýringar, fyrir þá sem þær vilja, er
að finna í neðanmálsgreinum.
II
Fræðimenn hafa oftast túlkað Þorgeir Hávarsson sem týpu, þ.e. bók-
menntapersónu sem ætlað er að vera fulltrúi ákveðinnar hugmyndar. Týp-
an breytist ekki, þroskast ekki innan bókar, á hverju sem gengur heldur
gegnir einu og aðeins einu hlutverki í sögunni.
I Gerplu er hetjuhugsjónin skopstæld og Þorgeir Hávarsson er fremsti
fulltrúi þessarar hugsjónar. Hetjuhugsjónin er hins vegar ekki bara skop-
stæld í bókinni heldur greind og gagnrýnd. Það lýsingarorð sem oftast er
notað um Þorgeir Hávarsson í bókinni er að hann sé „heimskur" - en hlut-
verk hans er of stórt til að hann geti verið fífl og bókmenntaleg týpa er
hann heldur ekki.
Þorgeir horfir á föður sinn myrtan, höggvinn með öxi, stunginn með
302